تاریخ خانقاهخانقاه، نهادی متعلق به صوفیان با کاربردهای گوناگونِ تجمع، اقامت، مراسم آیینی و عبادت و آموزش صوفیان و نیز مهمانپذیری رایگان است که در ذیل به تاریخ و معماری خانقاه پراخته میشود. فهرست مندرجات۲ - عوامل تأثیرگذار در شیوه زندگی صوفیانه و خانقاهی در تصوف اسلامی ۳ - خانقاه‌های اولیه منطقه خراسان و شمال ایران ۴ - از معتبرترین نواحی خانقاهی ایران ۵ - منطقه یزد و کرمان از مراکز فعال صوفیان ۶ - خانقاه در دوره تیموریان ۷ - فعالیت مشایخ صوفیه در آذربایجان ۸ - فعالیت مشایخ صوفیه در همدان ۹ - فعالیت مشایخ صوفیه در اصفهان ۱۰ - فعالیت مشایخ صوفیه در سمنان ۱۱ - فعالیت مشایخ صوفیه در شهر ری ۱۲ - ویژگی های معماری در ساخت خانقاه ۱۳ - خانقاه های صوفیه در عصر ایلخانی ۱۴ - ویژگی های خانقاه خانقاه بایزید بسطامی ۱۵ - ویژگی های خانقاه خانقاه شیخ علاالدوله سمنانی ۱۶ - ویژگی های خانقاه خانقاه علیا ۱۷ - ویژگی های خانقاه خانقاه چلبی اوغلو ۱۸ - ویژگی های مجموعه تقی الدین داد ۱۹ - ویژگی های خانقاه خانقاه سیدحسن واقف ۲۰ - ویژگی های خانقاه خانقاه مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی ۲۱ - صوفیه در دوره صفویه ۲۲ - اهل تصوف در دوره افشاریه و زندیه ۲۳ - ویژگی های خانقاه میرزا احمد ۲۴ - مراکز مهم خانقاهی در آسیای مرکزی ۲۵ - معروفترین خانقاه‌های بخارا ۲۶ - ویژگی های مجموعه خانقاهی چاربکر ۲۷ - ساختار کلی بناهای خانقاهی در بخارا ۲۸ - کارکرد های آرامگاه‌های مشایخ صوفی ۲۹ - خانقاه های شهرهای مرو و خَتَلان ۳۰ - آسیای مرکزی یکی از کانونهای تصوف و مراکز مهم خانقاهی ۳۱ - از ویژگیهای خانقاه‌های آسیای میانه ۳۲ - ویژگی های معماری خانقاه‌های آسیای مرکزی ۳۳ - علاقه نظام خانقاهی در شبه قاره به اهل بیت ۳۴ - مهمترین خانقاه‌های چشتیه ۳۵ - خانقاه‌های طریقت قادریه ۳۶ - ویژگی های معماری خانقاه شیخ نظام الدین اولیاء ۳۷ - بناهای صوفیانه ای در شبه قاره ۳۸ - چهار طریقه بزرگ صوفیه در چین ۳۹ - ویژگی های معماری خانقاه نینشیا ۴۰ - علت تفاوت بنای خانقاه نینشیا با مساجد چین ۴۱ - ویژگی های معماری خانقاه بنچیاو ۴۲ - نامگذاری نهادهای صوفیانه به گنبد ۴۳ - ویژگی های معماری خانقاه گانسو در ایالت گانسو ۴۴ - شباهت ساختاری بناهای خانقاهی چین با مساجد بزرگ این کشور ۴۵ - پیرامون حرم کعبه یکی از مراکز مهم صوفیان ۴۶ - تأسیس رباط در شهر مکه ۴۷ - بغداد از کانونهای مهم تصوف در جهان ۴۸ - رباطهای تأسیس شده در بغداد ۴۹ - تأسیس رباط و خانقاه در دوره ایلخانان ۵۰ - تبدیل شدن اقامتگاه‌های صوفیان در عراق به تکیه ۵۱ - ویژگی های رباطهای عراق از نظر سطح آموزش ۵۲ - ویژگی های رباطهای عراق به لحاظ کارکرد و معماری ۵۳ - ویژگی های رباطهای ساخته شده تا قرن هفتم ۵۴ - تکیه‌ها در دوره عثمانی ۵۵ - ویژگی بنای رباطهای عراق ۵۶ - ویژگی بنای رباط‌ها در عهد عثمانی ۵۷ - ترویج تصوف در منطقه آناطولی ۵۸ - طریقت های مؤثر در شکلگیری خانقاه‌های ترکیه ۵۹ - خانقاه‌های آناطولی در اواخر دوره سلجوقی ۶۰ - کارکرد خانقاه‌های دوره عثمانی ۶۱ - مهمترین مجتمع خانقاهی منسوب به مولویه ۶۲ - ورود صوفیان به مناطق اروپایی در قرن هفتم ۶۳ - بناهای خانقاهی به لحاظ معماری مناطق اروپایی ۶۴ - الگوهای تکایا در شهرهای اروپایی ۶۵ - نمونه‌های تکایای موجود در شهرهای اروپایی ۶۶ - تعلیم مریدان توسط زاهدان و عارفان در مصر ۶۷ - نخستین خانقاه رسمی مصر ۶۸ - از نخستین خانقاه‌های اولیه ممالیک ۶۹ - کهنترین خانقاه باقی‌مانده از دوره مملوکی ۷۰ - خانقاه‌های ممالیک بحری در قاهره ۷۱ - خانقاه‌های ممالیک برجی در قاهره ۷۲ - خانقاه‌های ممالیک با نقشه مدرسه در قاهره ۷۳ - امکانات خانقاه‌های دوره عثمانی ۷۴ - نخستین خانقاه رسمی در شام ۷۵ - گسترش ساخت خانقاه‌ها در سوریه ۷۶ - خانقاه بلاط از نخستین خانقاه‌های سوریه ۷۷ - رباط‌ها و خانقاه‌های حلب در عهد ایوبی ۷۸ - فعال بودن زاویه‌های طریقت قادریه ۷۹ - ویژگیهای زاویه‌های سوریه ۸۰ - خانقاه‌ها در فلسطین ۸۱ - نهادهای صوفیانه در شهر قدس ۸۲ - نهادهای صوفیانه در شمال افریقا ۸۳ - ویژگی مجموعه خانقاهی شهر سَلا ۸۴ - ساخته شدن بزرگترین زاویه اواسط قرن دهم در شهر مراکش ۸۵ - دلائیه طریقت دارای زاویه‌های فعال در مغرب جهان اسلام ۸۶ - معمول شدن ساخت زاویه در تونس ۸۷ - زاویه‌های مشهور در تونس ۸۸ - آغاز ساخت زاویه در لیبی در حدود سده دوازدهم ۸۹ - ویژگیهای زاویه‌ها در لیبی ۹۰ - افزایش شمار زاویه‌ها در سده سیزدهم ۹۱ - ارتباط تنگا تنگ نقش زاویه‌ها با نشر اسلام در افریقای سیاه ۹۲ - زاویه‌های شناخته شده در آفریقا ۹۳ - ویژگیهای معماری مقابر مشایخ صوفیه در سودان ۹۴ - انتخاب غار‌ها وکوه‌ها برای اعتکاف ۹۵ - کاربردهای اقامتی و آموزشی خانقاه‌ها ۹۶ - ترکیب خانقاه با عمارتهای دیگر ۹۷ - سماع خانه از اجزای شایان توجه خانقاه ۹۸ - متفاوت بودن قرار گرفتن خانقاه در فضاهای شهری ۹۹ - محل ساخت خانقاه بکتاشی‌ها ۱۰۰ - ویژگیهای معماری مهمترین مراکز بکتاشی‌ها ۱۰۱ - ساخته شدن خانقاه‌ها در کنار آرامگاه مؤسس طریقت ۱۰۲ - عوامل اضمحلال و روبه زوال رفتن خانقاه‌ها ۱۰۳ - فهرست منابع ۱۰۴ - پانویس ۱۰۵ - منبع ۱ - انگیزه ساخت و شکل گیری نهاد صوفیانه خانقاه،انگیزه ساخت و شکل گیری نهاد صوفیانه خانقاه، باتوجه به گرایش انزواطلبی و ریاضت کشی صوفیان، به آیین‌ها و ادیان پیش از اسلام، مانند بودایی، مانوی، زردشتی و مسیحیت، بی‌شباهت نیست. [۱]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۲۷ـ۵۱، تهران ۱۳۶۹ش.
جالب توجه این‌که در متون سده چهارم هنوز از نیایشگاه مانویان با نام خانقاه یاد می‌شده است. [۲]
حدودالعالم، ج۱، ص۱۰۷.
۲ - عوامل تأثیرگذار در شیوه زندگی صوفیانه و خانقاهی در تصوف اسلامیدیرهای راهبان مسیحی و آداب آنها همچون ساده زیستی، پشمینه پوشی، ساخت دیر‌ها در دامنه کوه‌ها و زندگی برادرانه راهبان، از عوامل تأثیرگذار در شیوه زندگی صوفیانه و خانقاهی در تصوف اسلامی شمرده شدهاند. [۳]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۴۲ـ۴۷، تهران ۱۳۶۹ش.
حتی در کتب صوفیانه سده پنجم مانند طبقات الصوفیه انصاری [۴]
، طبقات الصوفیه، ص ۸، عبداللّه بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمد سرور مولائی، تهران ۱۳۶۲ش.
ساخت اولین خانقاه را به یکی از امرای مسیحی در رمله شام نسبت داده اند. [۵]
عبدالرحمان بن احمد جامی، نفخاتالانس، ج۱، ص۳۱ـ۳۲، چاپ مهدی توحیدیپور، (تهران ۱۳۳۷ش).
هرچند در سده‌های بعدتر، امین احمد رازی [۶]
امین احمد رازی، تذکره هفت اقلیم، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش.
[۷]
امین احمد رازی، تذکره هفت اقلیم، ج۱، ص۱۰۴، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش.
بانی خانقاه را ابوهاشم دانسته است. به نظر مصطفی جواد [۸]
مصطفی جواد، الربط الصوفیة البغدادیة و اثر‌ها فی الثقافة الاسلامیة، ج۱، ص۱۱، بیروت ۱۴۲۶/۲۰۰۶.
خانقاه در اواسط قرن چهارم کاملا شناخته شده بود و در سراسر قلمرو اسلامی بنا می‌شد.
بر این اساس، باید گفت با تثبیت تصوف در حدود قرن سوم، صوفیان مراکز ویژهای برای گردآمدن، پذیرایی و تعلیم و انجام اعمال صوفیانه بنا کردند و در پایان قرن چهارم و قرن پنجم این مراکز گسترش قابل ملاحظه‌ای یافتند. ۳ - خانقاه‌های اولیه منطقه خراسان و شمال ایراندر بنای خانقاه‌های اولیه منطقه خراسان و شمال ایران، صوفیان کرامیّه مؤثر بودند و خانقاه‌هایی در نیشابور و شهرهای دیگر تأسیس کردند. آنان، علاوه بر خانقاه‌های خراسان، در بیت المقدس و مصر و مغرب خانقاه‌هایی ساختند. [۹]
مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۱، ص۴۱.
[۱۰]
مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۱، ص۱۷۹.
[۱۱]
مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۱، ص۲۳۸.
[۱۲]
مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۱، ص۳۲۳.
[۱۳]
مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم، ج۱، ص۳۶۵.
۴ - از معتبرترین نواحی خانقاهی ایراناز معتبرترین نواحی خانقاهی ایران می‌توان به فارس اشاره کرد. خانقاه‌های فارس در قرن چهارم و پس از آن، رباط هم نامیده شده اند. [۱۴]
محمود بن عثمان، فردوس المرشدیة فی اسرار الصمدیة، ج۱، ص۵۱۸، به انضمام روایت ملخص آن موسوم به انوار المرشدیة فی اسرارالصمدیة، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ش.
[۱۵]
محمود بن عثمان، فردوس المرشدیة فی اسرار الصمدیة، ج۱، ص۵۳۳، به انضمام روایت ملخص آن موسوم به انوار المرشدیة فی اسرارالصمدیة، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ش.
[۱۶]
محمود بن عثمان، فردوس المرشدیة فی اسرار الصمدیة، ج۱، ص۶۸۱، به انضمام روایت ملخص آن موسوم به انوار المرشدیة فی اسرارالصمدیة، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ش.
جنید شیرازی در شدّالأزار از چندین رباط نام برده است. [۱۷]
جنید بن محمود جنید شیرازی، شدّ الأَزار فی حطّ الاوزار عن زوّار المزار، ج۱، ص۲۳۸، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۸]
جنید بن محمود جنید شیرازی، شدّ الأَزار فی حطّ الاوزار عن زوّار المزار، ج۱، ص۴۰۴، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۶ش.
[۱۹]
جنید بن محمود جنید شیرازی، شدّ الأَزار فی حطّ الاوزار عن زوّار المزار، ج۱، ص۴۰۸، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۶ش.
اتابکان فارس نیز در ساخت خانقاه اهتمام داشتند. از طریقتهای معروف فارس که در ساخت خانقاه فعال بودند، سلسله روزبهانیه است. [۲۰]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۲۱۳ـ۲۱۴، تهران ۱۳۶۹ش.
مرشدیه نیز در کازرون فعال بودند. [۲۱]
هایده لاله و عمادالدین شیخ الحکمایی، «مقدمهای بر شناخت سلسله مرشدیه و بناهای آن»، ج۱، ص۱۶۱، در مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۲۵ـ۲۹ فروردین ماه ۱۳۷۸، ارگ بم کرمان، به کوشش باقر آیتاللّه زاده شیرازی، ج ۳، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۹ش.
۵ - منطقه یزد و کرمان از مراکز فعال صوفیانمنطقه یزد و کرمان نیز از مراکز فعال صوفیان بوده است و با سقوط خلافت بغداد و انتقال بخش مهمی از فعالیتهای دینی به کانونهای خانقاهی، برای مدت سه قرن این مناطق، شاهد فعالیتهای گسترده ساخت و ساز خانقاه بود و به ویژه مشایخ دادائیه در این زمینه فعال بودند. [۲۲]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۲۱۹، تهران ۱۳۶۹ش.
از بانیان خانقاه‌های یزد امیررکن الدین قاضی، از بزرگان قرن هفتم و هشتم است. [۲۳]
جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، ج۱، ص۱۰۹ـ۱۱۰، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش.
۶ - خانقاه در دوره تیموریاندر دوره تیموریان نیز خانقاه‌ها در این منطقه گسترش یافت. امیر چَخماق و همسرش ستّی فاطمه در ۸۴۰ در خارج شهر یزد خانقاهی با حجره های فراوان برپا کردند. [۲۴]
محمدمفید بن محمود مستوفی بافقی، جامع مفیدی، ج۳، ص۸۷۵ـ۸۷۶، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۲ش، چاپ افست ۱۳۸۵ش.
از قرن پنجم به بعد، ساخت خانقاه در کرمان رونق داشت. [۲۵]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۲۲۷ـ۲۲۸، تهران ۱۳۶۹ش.
محرابی کرمانی، از خاندان مشایخ باخرزی، تعداد پرشماری از خانقاه‌های کرمان در قرن دهم را نام می‌برد [۲۶]
سعید محرابی کرمانی، کتاب تذکرةالاولیاء محرابی کرمانی، ج۱، ص۱۴۹، یا، مزارات کرمان، چاپ حسین کوهیکرمانی، (تهران) ۱۳۳۰ش.
[۲۷]
سعید محرابی کرمانی، کتاب تذکرةالاولیاء محرابی کرمانی، ج۱، ص۱۵۸، یا، مزارات کرمان، چاپ حسین کوهیکرمانی، (تهران) ۱۳۳۰ش.
[۲۸]
سعید محرابی کرمانی، کتاب تذکرةالاولیاء محرابی کرمانی، ج۱، ص۱۶۵، یا، مزارات کرمان، چاپ حسین کوهیکرمانی، (تهران) ۱۳۳۰ش.
[۲۹]
سعید محرابی کرمانی، کتاب تذکرةالاولیاء محرابی کرمانی، ج۱، ص۱۸۷، یا، مزارات کرمان، چاپ حسین کوهیکرمانی، (تهران) ۱۳۳۰ش.
[۳۰]
سعید محرابی کرمانی، کتاب تذکرةالاولیاء محرابی کرمانی، ج۱، ص۱۹۲، یا، مزارات کرمان، چاپ حسین کوهیکرمانی، (تهران) ۱۳۳۰ش.
که معروفترین آن، خانقاه شاه نعمت اللّه ولی در ماهان است.
۷ - فعالیت مشایخ صوفیه در آذربایجانمشایخ صوفیه از دیرباز در منطقه آذربایجان نیز فعال بودند. بنای بیشتر خانقاه‌ها در این منطقه به قرن هشتم بازمی‌گردد. اردبیل نیز از کانونهای تصوف در آذربایجان به شمار میرود و مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی شاهد این مدعاست (بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی). ۸ - فعالیت مشایخ صوفیه در همداندر همدان، در قرن ششم عین القضاة همدانی (متوفی ۵۲۱) در خانقاهی در این شهر اقامت داشت. [۳۱]
رحیم فرمنش، احوال و آثار عین القضاة، ج۱، ص۵۳ـ۵۴، تهران ۱۳۳۸ش.
در آغاز قرن هشتم نیز خواجه رشیدالدین فضل اللّه خانقاهی با مقرری کامل در آن‌جا برپا کرد. [۳۲]
رشیدالدین فضل اللّه، کتاب تاریخ مبارک غازانی: داستان غازانخان، ج۱، ص۲۱۵، چاپ کارل یان، لندن ۱۳۵۸/۱۹۴۰.
۹ - فعالیت مشایخ صوفیه در اصفهاناصفهان از دیگر مراکز تصوف محسوب می‌شد. از کهنترین خانقاه‌های اصفهان، خانقاه علی بن سهل بود که چند سده فعالیت داشت. ابن بطوطه [۳۳]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۲۱۱، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
چند روز در این خانقاه اقامت کرد و به دست شیخ آن خرقه پوشید.
۱۰ - فعالیت مشایخ صوفیه در سمنانسمنان نیز از شهرهای معتبر خانقاهی به شمار می‌رفت. شیخ حسن سکّاک، از نام آوران صوفیه قرن پنجم و ششم، خانقاه معروفی در این شهر داشت [۳۴]
خواندمیر، روضةالصفا، ج۳، ص۲۲۰.
[۳۵]
ابن کربلائی، روضات الجنان و جنات الجنان، ج۲، ص۲۸۰، چاپ جعفر سلطانالقرائی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ش.
۱۱ - فعالیت مشایخ صوفیه در شهر ریدر شهر ری نیز خانقاه‌هایی وجود داشت. [۳۶]
محمد بن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، ج۲، ص۱۸۸، چاپ نیکلسون، لیدن ۱۹۰۵ـ۱۹۰۷، چاپ افست تهران.
با وجود پشتوانه غنی تصوف و حضور حامیان اهل تصوف و احداث خانقاه‌های بیشمار در ایران، امروز خانقاه‌های معدودی در این سرزمین باقی است.
۱۲ - ویژگی های معماری در ساخت خانقاهبه لحاظ معماری به جز الگوهای اصلی خانقاه که همانند مدرسه بوده، طرحهای دیگری نیز در ساخت خانقاه به کار می‌رفته که بازشناسی آنها با نمونه های اندکی که باقی‌مانده دشوار است؛ چنانکه تشکیلات طریقت مرشدیه در کازرون و ۶۵ خانقاه وابسته به آن در نقاط مختلف ایران، در صورت برجای ماندن، امکان مطالعه همه جانبه ویژگیهای معماری را فراهم می‌آورد، اما با از میان رفتن آنها، باید به اطلاعات کلی به دست آمده اکتفا کرد. برای مثال، خانقاه مرشدی کازرون با کارکردهای گوناگون، دارای فضاهای مختلف بود و از جمله مکانی برای اسکان ارادتمندان غیرمحلی و مکانی برای آموزش مریدان داشت. این خانقاه با مسجدجامع شهر، مجموعهای را شکل می‌داد و پس از وفات شیخ و دفن او در همین محل به صورت مجموعه آرامگاهی ـ زیارتی درآمد. [۳۷]
هایده لاله و عمادالدین شیخ الحکمایی، «مقدمهای بر شناخت سلسله مرشدیه و بناهای آن»، ج۱، ص۱۶۱ـ۱۷۱، در مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۲۵ـ۲۹ فروردین ماه ۱۳۷۸، ارگ بم کرمان، بهکوشش باقر آیت اللّه زاده شیرازی، ج ۳، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۹ش.
۱۳ - خانقاه های صوفیه در عصر ایلخانیبیشتر خانقاه‌های باقی‌مانده در ایران از عصر ایلخانی و پس از آن است. سلاطین ایلخانی برای بزرگداشت صوفیان، به ساخت آرامگاه و خانقاه برای آنها میپرداختند. مهمترین نمونه‌ها، مجتمع‌هایی در شنب غازان و رَبع رشیدی است که در دیگر نقاط جهان اسلام، مانند مصر و آناطولی، همانند آنها در مقیاس کوچک‌تر وجود داشته ولی آثاری از آنها برجای نمانده است. از دیگر آثار برجامانده از خانقاه‌های آن دوران، سردر کاشیکاری شده خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز است. [۳۸]
مدارس و بناهای مذهبی: تکیه، حسینیه، ج۱، ص۴۴، خانقاه، قدمگاه، مدرسه، مصلی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۱ش.
۱۴ - ویژگی های خانقاه خانقاه بایزید بسطامیکوچک بایزید بسطامی در بسطام که در چند متری مقبره بایزید قرار دارد، از سه اتاق کوچک متصل به هم با سقفهای کوتاه تشکیل شده است. اتاق نخست به ابعاد ۵ر۱ متر × ۲ متر و اتاق دوم و سوم ۲ متر × ۲ متر است. سومین اتاق دارای محراب گچبری است [۳۹]
محمدعلی مخلصی، «شهر بسطام و مجموعه تاریخی آن»، ج۱، ص۲۲۰ـ۲۲۱، اثر، سال ۱، ش۲ـ۴ (۱۳۵۹ش).
این بنا الگوی یک زاویه کوچک محسوب میشود.
۱۵ - ویژگی های خانقاه خانقاه شیخ علاالدوله سمنانیبخشهایی از خانقاه شیخ علاالدوله سمنانی (۶۵۹ـ۷۳۶) نیز باقی است. این خانقاه را شیخ علاالدوله، بنا کرد و جمال الدین عبدالوهاب، وزیر الجایتو، گنبدخانه باشکوه و ایوان بلندی بدان افزود. قبر شیخ در فضای آزاد، روبه روی ایوان قرار دارد و کاربرد ایوان و گنبدخانه، مخصوص خانقاه بوده است. [۴۰]
آندره گدار، «گنبدها»،ج۱، ص۱۲۷، در آثار ایران، اثر آندره گدار و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدّم، ج ۳، مشهد: بن یاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۷ش.
[۴۱]
آندره گدار، «گنبدها»، ج۱، ص۱۴۸ـ۱۴۹، در آثار ایران، اثر آندره گدار و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدّم، ج ۳، مشهد: بن یاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۷ش.
این بنا الگوی یک خانقاه تک ایوانی است. ۱۶ - ویژگی های خانقاه خانقاه علیابخشهایی از خانقاه علیا در کازرون نیز برجای مانده است. این مکان منسوب به شیخ امین الدین بلیانی (متوفی ۷۴۵) است و شیخ در این خانقاه، که در ۷۱۰ ساخته شد، دفن گردید. قسمتهای باقی‌مانده از این بنا شامل یک اتاق نسبتاً بزرگ و رواق و حجره‌هایی در طرفین آن، نشان دهنده تکرار الگوی مدرسه است. [۴۲]
مدارس و بناهای مذهبی: تکیه، حسینیه، ج۱، ص۱۳۲، خانقاه، قدمگاه، مدرسه، مصلی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۱ش.
۱۷ - ویژگی های خانقاه خانقاه چلبی اوغلومهمترین خانقاه این دوران که ساختار اصلی آن برجای مانده و در سالهای اخیر مرمت شده، خانقاه چلبی اوغلو در سلطانیه است که برخی ویژگیهای معماری آن، از جمله نقشه کف بنا، با خانقاه شیخ عبدالصمد در نطنز همانند است. خانقاه چلبی اوغلو در کنار آرامگاه بَراق بابا، از صوفیان همان دوران، قرار دارد. نقشه بنا دارای صحن مرکزی به ابعاد ۵ر۱۵ متر × ۲۰ متر است که احتمالا مراسم سماع در آن انجام می‌شده است. این بنای دو طبقه دارای دو ایوان در جانب شمالی و جنوبی و حجره‌های مخصوص سالکان در اضلاع شرقی و غربی صحن است. در طرفین ایوان جنوبی، دو تالار به نام جمع خانه قرار دارد که احتمالا زوایای خادمان و فقرا بوده است. همچنین در شمال غربی خانقاه، بقایای بناهایی است که احتمالا آشپزخانه و حمام بوده اند (چلبی اوغلو). این خانقاه با وجود این‌که بنای کوچکی از آن عهد محسوب میشود، با صحنی دو ایوانی و رواقهای اطراف، همانندیِ کاملی با ساختار مدرسه دارد و مجاورت آن با مقبره شیخ، براساس الگوی مشترک خانقاه و مقبره در ایران و دیگر سرزمینهای جهان اسلام است. ۱۸ - ویژگی های مجموعه تقی الدین داداز جمله خانقاه‌های عصر تیموری که برای روشن نمودن ویژگیهای معماری این بنا‌ها درخور توجه است، مجموعه تقی الدین داد در روستای بندرآباد، در ۳۶ کیلومتری شمال غرب یزد است. این مجموعه علاوه بر خانقاه و آرامگاه، مسجد نیز دارد. نقشه این خانقاه چهار ایوانی است [۴۳]
گولومبک و ویلبر، ج۱، ص۳۷۲ـ۳۷۳.
.
۱۹ - ویژگی های خانقاه خانقاه سیدحسن واقفخانقاه سیدحسن واقف در روستای افوشته در دو کیلومتری نطنز، بنایی شامل گنبدخانه مرکزی با چهار اتاق در چهار جانب، از خانقاه‌های کوچک این دوره است [۴۴]
گولومبک و ویلبر، ج۱، ص۳۵۹.
.
۲۰ - ویژگی های خانقاه خانقاه مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلیخانقاه مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی که چله خانه نیز نامیده شده است، گنبدخانه ای بزرگ، محاط با حجره‌های کوچک در دو طرف و رواقی دو طبقه بوده که حجرهها به مراسم چله نشینی مریدان اختصاص داشته است. این مکان در دوره صفویه، به مجموعه آرامگاهی تبدیل شد [۴۵]
گولومبک و ویلبر، ج۱، ص۳۶۲.
[۴۶]
غیاث اللغات، چاپ منصور ثروت، تهران ۱۳۷۵ش.
[۴۷]
مدارس و بناهای مذهبی: تکیه، حسینیه، ج۱، ص۲۱، خانقاه، قدمگاه، مدرسه، مصلی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۱ش.
[۴۸]
مدارس و بناهای مذهبی: تکیه، حسینیه، ج۱، ص۴۵، خانقاه، قدمگاه، مدرسه، مصلی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۱ش.
۲۱ - صوفیه در دوره صفویهدر دوران صفویه، به جز بنای توحیدخانه در اصفهان که محل اجتماع و استقرار صوفیان با کاربرد حکومتی بوده است، بنای درخور ملاحظه ای ساخته نشد و فقط برخی بنا‌ها مانند خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی و شیخ شهاب الدین اهری مرمت و بازسازی شد و چله خانه ای به مقبره شاه نعمت اللّه ولی در ماهان کرمان افزوده گردید. [۴۹]
مدارس و بناهای مذهبی: تکیه، حسینیه، ج۱، ص۲۱، خانقاه، قدمگاه، مدرسه، مصلی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۱ش.
در دوران صفویه که با اهل تصوف مخالفتی جدّی بروز و ظهور کرد و بر اثر آن، جریان تصوف رو به زوال گذاشت حتی بعضی تکیه ها و خانقاه‌ها تخریب شد. [۵۰]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۲۵۸ـ۲۶۳، تهران ۱۳۶۹ش.
۲۲ - اهل تصوف در دوره افشاریه و زندیهدر دوره افشاریه و زندیه نیز شرایط برای اهل تصوف مطلوب نبود و اجازه تأسیس بناهای خانقاهی داده نمی‌شد. این شرایط تا اواخر دوره قاجار ادامه داشت، تا این‌که براثر تحولات سیاسی، پیروان صفی علیشاه اصفهانی (متوفی ۱۳۱۶)، از طریقت نعمت اللهی در تهران، میرزا احمد خوشنویس اردبیلی از طریقت ذهبیه در شیراز و برخی دیگر به ساخت خانقاه اقدام کردند. [۵۱]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۲۷۰، تهران ۱۳۶۹ش.
۲۳ - ویژگی های خانقاه میرزا احمدخانقاه میرزا احمد، معروف به خانقاه احمدی، بنایی وسیع با گنبدی بر بالای قبر شیخ در تالاری بزرگ و تزیینات فراوان و شبیه به خانقاه صفی علیشاه در تهران است. [۵۲]
طاهره نصر، معماری و شهرسازی شیراز: در دوره پهلوی (۱۳۰۰ـ۱۳۵۷ خورشیدی)، ج۱، ص۷۰ـ۷۱، تهران ۱۳۸۳ش.
خانقاه های طریقت نعمت اللهی در اروپا و امریکا نیز تأسیس شده است [۵۳]
دایرةالمعارف جهان اسلام، آکسفورد، ذیل خانقاه،
.
۲۴ - مراکز مهم خانقاهی در آسیای مرکزیدر آسیای مرکزی شهرهایی چون بلخ، بخارا و سمرقند از مراکز مهم خانقاهی بود. در سمرقند خانقاه قاسم بن جوکی با حمایت سلطان سنجر سلجوقی بنا شد و او پنجاه هزار دینار برای ساخت آن فرستاد. [۵۴]
محمد بن عبدالجلیل سمرقندی، قندیّه، ج۱، ص۳۶ـ۳۷، در قندیّه و سمریّه، چاپ ایرج افشار، تهران: مؤسسه فرهنگی جهانگیری، ۱۳۶۷ش.
میرزا الغبیگ، فرزند شاهرخ (متوفی ۸۵۰)، نیز در سمرقند خانقاهی بنا کرد و موقوفات بسیاری به آن اختصاص داد. [۵۵]
خواندمیر، روضةالصفا، ج۴، ص۲۱.
شیخ نجم الدینِ کبری (متوفی ۶۱۸) خانقاهی در خارج شهر خوارزم برپا کرده بود. خانقاه محمد بن حَمّویه جوینی در بُحَیرآباد خوارزم، زاویه شیخ جلال الدین سمرقندی و زاویه ترابک، خواهر امیر خوارزم، نیز از خانقاه‌های خوارزم بودند. [۵۶]
صفدی، اعیان العصر، ج۳، ص۲۸.
[۵۷]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۲۳۲، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۵۸]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۳۶۹، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
هرات نیز از مراکز مهم خانقاهی محسوب می‌شد و حضور شخصیتهایی چون خواجه عبداللّه انصاری از عوامل مؤثر در این امر بود، چنانکه وی در جوار خانقاهی به خاک سپرده شد [۵۹]
گولومبک و ویلبر، ج۱، ص۳۱۰.
. در این منطقه تیموریان، به ویژه تیمور، شاهرخ، حسین بایقرا وزیر صوفی مسلک او، امیرعلی شیر نوائی، در کار بنای خانقاه اهتمام داشتند [۶۰]
گولومبک و ویلبر، ج۱، ص۳۱۴.
.
۲۵ - معروفترین خانقاه‌های بخارامعروفترین خانقاه‌های بخارا، خانقاه خاندان باخرزی بود که در دوره تیمور بازسازی شد. [۶۱]
عبدالرحمان بن احمد جامی، نفخاتالانس، ج۱، ص۴۱۹، چاپ مهدی توحیدیپور، (تهران ۱۳۳۷ش).
در سده‌های هشتم و نهم با گسترش تصوف، ساخت مجموعه‌های مقبره و خانقاه بیشتر شد که نمونه‌هایی از آن در بخارا دیده میشود. خانقاه و مقبره شیخ بهاءالدین نقشبند (متوفی ۷۹۱) در اطراف بخارا، نمونه شاخص این مجموعه هاست. این خانقاه بزرگترین نهاد صوفیانه زمان خود و دارای حجره‌های زیاد، گنبد بسیار بزرگ و تالار بزرگی برای انجام مراسم مذهبی بوده است. این محل اکنون جنبه زیارتگاهی دارد. [۶۲]
محمدموسی هاشمی گلپایگانی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، ج۱، ص۱۸۷ـ۱۸۸، مترجم: بهرام شادابی، تهران ۱۳۷۹ش.
از دیگر نمونه ها، خانقاه مقبره حکیم ملامیر در بخاراست که در سده دهم بنا گردید. از خانقاه‌های کاملتر، مجموعه خانقاهی چاربکر در اطراف بخاراست که در ۹۶۶ بنای آن آغاز شد و به سبب برخورداری از حمایتهای جدّی، ساخت آن به سرعت به اتمام رسید. این بنا در عصر خویش مرکز طریقت نقشبندی به شمار می‌آمد.
۲۶ - ویژگی های مجموعه خانقاهی چاربکراین مجموعه شامل مدرسه، مسجد، خانقاه، باغ و گورستان است. خانقاه دارای تالار برگزاری مراسم، اتاقهای پذیرایی از زوار، گنبد بی نظیر و پیشطاقی بزرگ و متناسب با اندازه گنبد است و نمای ورودی نیز تزیینات آجرکاری دارد. بنای بزرگ، متناسب و زیبای مسجد و خانقاه باوجود بزرگی و تزیینات زیاد، القاکننده فضای روحانی و زاهدانه است. در اطراف خانقاه باغ و گورستانی قرار دارد که بنابر اعتقاد مردم، پیرامون قبر ابوبکر، خلیفه اول ــکه نقشبندیه، برخلاف سایر طریقتهای اهل تصوف، سلسله خود را به او میرسانندــ ساخته شده است. این گورستان سنگفرشی از موزاییک دارد. [۶۳]
محمدموسی هاشمی گلپایگانی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، ج۱، ص۱۸۸ـ۱۸۹، مترجم: بهرام شادابی، تهران ۱۳۷۹ش.
۲۷ - ساختار کلی بناهای خانقاهی در بخاراساختار کلی بناهای خانقاهی در بخارا شامل پیشطاق بلند، رواقهای دو طبقه در اطراف صحن و گنبدهای بزرگ به شکل نیم کره است. این ویژگی‌ها در مدارس این منطقه نیز قابل مشاهده است. از نمونه‌های این خانقاه‌ها خانقاه نادر دیوانبیگ (قرن یازدهم) در بخارا و خانقاه بهاءالدین نقشبند است [۶۴]
پاپادوپولو، ج۱، ص۵۳۰.
[۶۵]
محمدموسی هاشمی گلپایگانی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، ج۱، ص۱۹۲، مترجم: بهرام شادابی، تهران ۱۳۷۹ش.
برخی خانقاه‌ها طراحی ویژه دارند همانند خانقاه زین الدین با نمایی متفاوت، بدون پیشطاق و دارای رواقی بیرونی با سقف چوبی گرداگرد بنا و گنبدی بر بالای فضای اصلی خانقاه و حوض مرمرین بزرگی در جلوی آن. این طراحی را ایرانی دانسته اند، زیرا خواجه زین الدین، که احتمالا منتسب به زین الدین واضعی هروی است، در زمان صفویه به سبب تغییرات مذهبی از ایران به بخارا رفت [۶۶]
پاپادوپولو، ج۱، ص۵۳۰.
[۶۷]
محمدموسی هاشمی گلپایگانی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، ج۱، ص۱۷۳، مترجم: بهرام شادابی، تهران ۱۳۷۹ش.
خانقاه فیض آباد (قرن یازدهم) در بخارا نیز با ظاهری متفاوت، پیشطاقی بلند، طاق نمایی دو طبقه، رواقی گرداگرد بنا، حجره‌هایی با سقفهای گنبدی کوچک و طاقهای متقاطع از داخل، بنایی معمارانه محسوب میشود ( [۶۸]
پاپادوپولو، ج۱، ص۵۳۰.
[۶۹]
محمدموسی هاشمی گلپایگانی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، ج۱، ص۱۹۰، مترجم: بهرام شادابی، تهران ۱۳۷۹ش.
۲۸ - کارکرد های آرامگاه‌های مشایخ صوفیگاه آرامگاه‌های مشایخ صوفی مراکزی برای نشر تعالیم صوفیانه بوده و گاه خانقاه پس از بنای مقبره ساخته می‌شده است. مجموعه آرامگاهی شیخ صفی الدین بخاری (قرن هشتم) در بخارا از این دسته است. گاه نیز، مانند مقبره خواجه احمد یَسَوی (قرن هشتم) در ترکستان، زیارتگاه پیروان میشود. [۷۰]
محمدموسی هاشمی گلپایگانی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، ج۱، ص۱۷۲، مترجم: بهرام شادابی، تهران ۱۳۷۹ش.
[۷۱]
محمدموسی هاشمی گلپایگانی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، ج۱، ص۱۷۷، مترجم: بهرام شادابی، تهران ۱۳۷۹ش.
۲۹ - خانقاه های شهرهای مرو و خَتَلانشهرهای مرو و خَتَلان و غزنه نیز دارای خانقاه بودند. ابن بطوطه [۷۲]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۳۸۰، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
از چهل زاویه که یکی از امرای مغول در شهر غزنه ساخته بود خبر داده است. خانقاه‌های افغانستان امروزی در شهر کابل اغلب مزار مشایخ صوفی است. [۷۳]
محمدابراهیم خلیل، مزارات کابل، ج۱، ص۳۹، پیشاور ۱۳۸۳ش.
[۷۴]
محمدابراهیم خلیل، مزارات کابل، ج۱، ص۶۱، پیشاور ۱۳۸۳ش.
[۷۵]
محمدابراهیم خلیل، مزارات کابل، ج۱، ص۱۴۳، پیشاور ۱۳۸۳ش.
۳۰ - آسیای مرکزی یکی از کانونهای تصوف و مراکز مهم خانقاهیعواملی چون حمایت حاکمان از جمله سلاطین و شاهزادگان تیمور از تصوف، شکل گیری سلسله های متصوفه همچون نقشبندیه، قادریه، یسویه و کبرویه و اقبال مردم به آنها و وجود شهرهایی چون بخارا، که از مراکز تصوف و اشاعه دهنده تعالیم صوفیانه به سرزمینهای دیگر از قبیل قفقاز و چین محسوب میشود، آسیای مرکزی را به یکی از کانونهای تصوف و مراکز مهم خانقاهی تبدیل کرد. پابرجا بودن بسیاری از خانقاه‌های این منطقه، امکان شناخت و بررسی ویژگیهای معماری خانقاه را ممکن میسازد. ۳۱ - از ویژگیهای خانقاه‌های آسیای میانهاز ویژگیهای خانقاه‌های آسیای میانه، همجواری با مدارس است، مانند مجموعه های محمدسطان و الغبیگ (که خانقاه آن از بین رفته است) در سمرقند و مجموعه های شاهرخ و امیر الیکه کوکلتاش در هرات. این همجواری حاکی از نوعی همزیستی اهل مدرسه و پیروان تصوف و نیز همراهی طبقه حاکم با صوفیان است که این بنا‌ها با حمایت آنها احداث شده است [۷۶]
گولومبک و ویلبر، ج۱، ص۴۸.
[۷۷]
بلر و بلوم، ج۱، ص۴۵.
.
۳۲ - ویژگی های معماری خانقاه‌های آسیای مرکزیخانقاههای آسیای مرکزی اغلب بناهایی آجری با تزیینات آجرکاری و کاشی کاری است که گاه مناره‌هایی در دو طرف پیشطاق بنا شده است. تزیینات فضای درونی نشان دهنده زیباخواهی حامیان تصوف، علی رغم گرایشهای زاهدانه، است. ۳۳ - علاقه نظام خانقاهی در شبه قاره به اهل بیتنظام خانقاهی در شبه قاره پیرو علاقه و ارادت به اهل بیت علیهم‌السلام بود مهمترین سلسله های تصوف هند که نظام خانقاهی دارند، چشتیه، سهروردیه، کبرویه، نقشبندیه و قادریه اند. از فعالیت خانقاه بهاءالدین زکریا از سلسله سهروردیه در پنجاب و سِند نیز آگاهیهایی موجود است (بهاءالدین زکریا). همچنین در دوره میرسیدعلی همدانی (متوفی ۷۸۵)، از سلسله کبرویه که در کشمیر فعالیت داشت، خانقاه‌های بسیاری به نام «حضرت امیر» ساخته شد. پیروان سلسله چشتیه نیز جماعت خانه‌ها را ساختند که محل زندگی مشایخ و محل آموزش و انجام دادن مراسم بود. مشایخ نخستینِ چشتیه، مانند گنج شکر و نظام الدین به سادگی جماعت خانه تأکید داشتند، اما خانقاه را سهروردیه پدید آوردند و به تدریج جماعت خانه‌ها نیز خانقاه نامیده شد . ۳۴ - مهمترین خانقاه‌های چشتیهدر دوره رونق چشتیه، خانقاه‌ها در اجمیر، دهلی و اجودهن بیش از دیگر شهرها فعال بودند و به تدریج دامنه فعالیت صوفیان به تأسیس خانقاه در دیگر شهرها نیز منجر شد. از مهمترین خانقاه‌های چشتیه، خانقاه شیخ سراج الدین (اخیسراج؛ متوفی ۷۸۵) در بنگاله [۷۸]
عبدالحق دهلوی، اخبارالاخیار فی اسرار الابرار، ج۱، ص۱۶۸، چاپ علیم اشرفخان، تهران ۱۳۸۳ش.
و خانقاه‌های نواحی گجرات و مالوه است. [۷۹]
غلامعلی آریا، طریقه چشتیه در هند و پاکستان، ج۱، ص۱۸۱، تهران ۱۳۶۵ش.
[۸۰]
خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، ج۱، ص۲۶۷ـ۲۶۸، ج ۱، دهلی ۱۹۸۰.
گیسودراز، از مشایخ چشتیه، نیز در گلبرگه خانقاهی منسوب به خود داشته است که اطلاعی از آن در دست نیست. از دیگر خانقاه‌ها، خانقاه حضرت ابوالفرید، مهمترین خانقاه بیدر، است. خانقاه شاه ولی اللّه الحسین، خلف شاه ابوالفرید و خانقاه حضرت مناعت اللّه بیصاحب از دیگر خانقاه‌های چشتیه در بیدر بهشمار می‌آید [۸۱]
مرکلینگر، ج۱، ص۴۳.
.
۳۵ - خانقاه‌های طریقت قادریهطریقت قادریه نیز خانقاه‌هایی بنا ساختند و بیدر یکی از مراکز خانقاهی آنها محسوب میشود. سه خانقاه در این شهر منسوب به آنهاست: خانقاه بزرگ (باری) محبوب سبحانی، که احتمالا از نخستین مراکز قادریه در هند است؛ خانقاه کوچک (چوتی) محبوب سبحانی؛ و خانقاه مخدوم قادری. بیشتر خانقاه‌های طریقت قادریه از قرن دهم تا دوازدهم باقی‌مانده است [۸۲]
مرکلینگر، ج۱، ص۴۳.
. به نظر میرسد ویژگیهای معماری خانقاه‌های شبه قاره در بسیاری از قسمتهای جنوبی و مرکزی آسیا، به کار گرفته شده است.
۳۶ - ویژگی های معماری خانقاه شیخ نظام الدین اولیاءخانقاه شیخ نظام الدین اولیاء، متعلق به دوره پیش از گورکانیان، بنای بزرگی دارد شامل بخشهای تالار اصلی یا جماعت خانه، صحن، ایوان، اتاقِ دروازه و آشپزخانه. مریدان صاحب رتبه در اتاقهای طبقه پایین حضور مییابند. در طبقه همکف اتاقی مخصوص شیخ برای نماز و ذکر و گاه خواب ق. این خانقاه در مجموعه آرامگاه نظام الدین اولیاء، معروف به درگاه او، قرار دارد [۸۳]
مرکلینگر، ج۱، ص۴۱.
.
۳۷ - بناهای صوفیانه ای در شبه قارهشاهد کاربرد صوفیانه آرامگاه‌های مشایخ صوفی در شبه قاره، کتیبه فارسی مقبره شاه یوسف گردیزی در مولتان پاکستان است که در آن عمارت مقبره، خانقاه نامیده شده است. [۸۴]
حمیدمحمد حسن دراجی، الربط و التکایا البغدادیة فی العهد العثمانی (۹۴۱ـ۱۳۳۶/ ۱۵۳۴ـ۱۹۱۷م) : تخطیط‌ها و عمارتها، ج۱، ص۵۰، بغداد ۲۰۰۱.
در شبه قاره بناهای صوفیانه ای به نام محفل خانه یا سماع خانه نیز وجود دارد که محل قوّالی و مراسم عُرِس مشایخ صوفیه است .
۳۸ - چهار طریقه بزرگ صوفیه در چینچهار طریقه بزرگ صوفیه در چین، که اغلب نظام خانقاهی نیز دارند، عبارتاند از جهریه، خوفیه، قادریه و کبرویه. طریقه خوفیه به طریقت نقشبندیه و طریقه جهریه به قادریه وابسته است [۸۵]
ابراهیم فنگ جین یوان، فرهنگ اسلامی و ایرانی در چین، ج۱، ص۸۹ـ۹۱، ترجمه محمدجواد امیدوارنیا، تهران: الهدی.
[۸۶]
فهمی هویدی، الاسلام فی الصین، ج۱، ص۱۸۹، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
[۸۷]
ابراهیم فنگ جین یوان، فرهنگ اسلامی و ایرانی در چین، ج۱، ص۸۶، ترجمه محمدجواد امیدوارنیا، تهران: الهدی.
.
۳۹ - ویژگی های معماری خانقاه نینشیااز خانقاه‌های منسوب به جهریه خانقاه نینشیا در شهر وجونگ است که ساخت آن در ۱۳۰۱ش/۱۹۲۲ آغاز شد. این بنا با طراحی معماری چینی ساخته شده و دارای مقبره، باغ، محل سکونت، حمام، آشپزخانه، تالار سخنرانی و مسجد است که در سه ساختمان که با راهرو به یکدیگر متصل شدهاند، جای دارند. ساختمان دیگری نیز در محوطه باغ برای مراسم عبادت تدارک دیده شده است. ۴۰ - علت تفاوت بنای خانقاه نینشیا با مساجد چینعلت تفاوت بنای این خانقاه با مساجد چین، ممکن است هماهنگی آن با عقاید صوفیانه این طریقت باشد. [۸۸]
جی ـ پینگلیو، معماری اسلامی در چین، ج۱، ص۲۲۱ـ۲۲۳، ترجمه مریم خرّم، تهران ۱۳۷۳ش.
۴۱ - ویژگی های معماری خانقاه بنچیاوبنای دیگری که منسوب به جهریه است، خانقاه بنچیا و در همان ایالت نینشیا است. طرح این بنا شبیه به قلعه و شامل صحن، اقامتگاهی در یک جانب، مقبرهای در جانب شرقی بنا، منسوب به پدر و مادر «مامین شین» بنیانگذار طریقت جهریه و در شمال مقبره، مسجد و در کنار آن تالار سخنرانی است. این مسجد با وجود کوچکی دارای حمام و محل سکونت امام جماعت و یک اتاق درس است. [۸۹]
جی ـ پینگلیو، معماری اسلامی در چین، ج۱، ص۲۲۵ـ۲۳۰، ترجمه مریم خرّم، تهران ۱۳۷۳ش.
۴۲ - نامگذاری نهادهای صوفیانه به گنبددر چین به خانقاه‌ها یا نهادهای صوفیانه «گنبد» نیز گفته می‌شد، چنانکه «گنبد اعظم» در شهر شیان منسوب به طریقت قادریه، خانقاه مرکزی قادریه چین محسوب میشود. در منطقه سینکیانگ نیز گنبد وجود دارد. [۹۰]
ابراهیم فنگ جین یوان، فرهنگ اسلامی و ایرانی در چین، ج۱، ص۸۹، ترجمه محمدجواد امیدوارنیا، تهران: الهدی.
[۹۱]
ابراهیم فنگ جین یوان، فرهنگ اسلامی و ایرانی در چین، ج۱، ص۹۵، ترجمه محمدجواد امیدوارنیا، تهران: الهدی.
از بناهای منسوب به طریقه هواسی از طریقت خوفیه، مسجد گل است که ما لایچی، بنیانگذار این طریقه، برای انتشار مفاهیم صوفیانه (با کاربردی شبیه خانقاه) ساخت. [۹۲]
ابراهیم فنگ جین یوان، فرهنگ اسلامی و ایرانی در چین، ج۱، ص۸۹ـ۹۰، ترجمه محمدجواد امیدوارنیا، تهران: الهدی.
۴۳ - ویژگی های معماری خانقاه گانسو در ایالت گانسوخانقاه گانسو در ایالت گانسو، منسوب به فرقه شیداو تانگ از خانقاه‌هایی است که کاربرد مدرسه نیز دارد. این مجموعه دارای مسجد، چهار حیاط، تالار سخنرانی، محل سکونت روحانی، محل سکونت رهبر فرقه، مدرسه زنانه و مردانه است و از نظر معماری همانند بناهای دیگر مسلمانان چین است. [۹۳]
جی ـ پینگلیو، معماری اسلامی در چین، ج۱، ص۲۳۱ـ۲۳۶، ترجمه مریم خرّم، تهران ۱۳۷۳ش.
برخی صوفیان چین، از فرقه‌های قدیم مانند اخوانی، مزار صوفیانی را ــکه برای ترویج تصوف به چین آمدهاندــ زیارت می‌کنند، اما مرمت گنبد و خانقاه و ساختن این بنا‌ها را جایز نمیدانند [۹۴]
ابراهیم فنگ جین یوان، فرهنگ اسلامی و ایرانی در چین، ج۱، ص۱۰۱ـ۱۰۲، ترجمه محمدجواد امیدوارنیا، تهران: الهدی.
.
۴۴ - شباهت ساختاری بناهای خانقاهی چین با مساجد بزرگ این کشوربناهای خانقاهی موجود در چین شباهت ساختاری با مساجد بزرگ این کشور دارند و در دارا بودن محوطه‌هایی نظیر محل سکونت روحانی، مسجد، مقبره و حمام مشترکاند. از جنبه معماری نیز در کاربرد عناصر معماری اشتراک دارند، اما نقشه و طراحی خانقاه‌ها متفاوت است، نظیر خانقاه نینشیا. [۹۵]
جی ـ پینگلیو، معماری اسلامی در چین، ج۱، ص۲۸۴، ترجمه مریم خرّم، تهران ۱۳۷۳ش.
۴۵ - پیرامون حرم کعبه یکی از مراکز مهم صوفیانیکی از مراکز مهم صوفیان پیرامون حرم کعبه بوده است. صوفیان ضمن سفر به مکه در آن‌جا حلقه‌های مصاحبتی تشکیل میدادند. [۹۶]
محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیة، ج۱، ص۴۴۹، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰.
۴۶ - تأسیس رباط در شهر مکهرباطهایی در شهر مکه تأسیس شد مانند رباط سدره از سده چهارم و زَرندی از سده ششم [۹۷]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۲، ص۸۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
[۹۸]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۲، ص۳۰۷، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
. از این جمله بود رباط حافظ ابی عبداللّه ابن منده اصفهانی که مسافران اصفهانی می‌توانستند ده تا بیست روز در آن اقامت کنند، رباط شیخ ابوالقاسم سیرافی (در ۵۲۹) مخصوص صوفیان عراقی، رباط قاضی القضات عبدالرحیم مراغی (در ۵۷۵)، رباط سیدهزمرد، مادر خلیفه عباسی (در ۵۹۹)، رباط شاه شجاع مظفری (در ۷۷۱) که به ایرانیان و هندیان اختصاص داشت. [۹۹]
محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فی‌ها من الآثار، ج۲، ص۱۰۸ـ۱۱۱، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش.
۴۷ - بغداد از کانونهای مهم تصوف در جهانبغداد از کانونهای مهم تصوف در جهان اسلام و محل مباحثات و مجادلات فرقه‌های مختلف اسلامی بوده است. قبل از پایان قرن دوم هجری، افرادی که تمایلات صوفیانه داشتند به گفتگو میپرداختند و به تدریج حلقه‌های صوفیانه تشکیل دادند که گاه به سبب فشارها، مخفی بود. ۴۸ - رباطهای تأسیس شده در بغدادنخستین رباط به نام زوزنی، مصلایی در مقابل جامع منصور بود که در قرن چهارم در آن‌جا رباطی برای ابوالحسن علی بن ابراهیم، زاهد بصری، بنا شد؛ سپس علی بن محمود بن ابراهیم زوزنی صوفی (۳۶۶ـ ۴۵۱) در توسعه آن کوشید که به همین سبب به زوزنی معروف شد. مزار زوزنی نیز در همان‌جا قرار داشت و شماری از صوفیان بعدی نیز در آن‌جا به خاک سپرده شدند. [۱۰۰]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۶، ص۲۴.
[۱۰۱]
خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، ج۱، ص۶۰۵.
[۱۰۲]
سمعانی، الأنساب، ج۳، ص۱۷۵ـ۱۷۶.
از دیگر رباطهای اولیه بغداد، رباط ابوسعید است که بانی آن دوستداد (متوفی ۴۷۹)، از مریدان ابوسعید ابوالخیر بود. [۱۰۳]
محمد بن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابیسعید، ج۱، ص۳۵۶ـ۳۵۸، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶ش.
همچنین شیخ عبدالقادرِ گیلانی (۴۷۰ـ۵۶۱) در خارج شهر بغداد رباطی داشت. پس از آن خلفای عباسی و همسرانشان به ساخت این بنا‌ها اهتمام ورزیدند، [۱۰۴]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۱۶۵، تهران ۱۳۶۹ش.
به طوری که تا اواخر قرن هفتم از ۳۵ رباط اطلاع داریم. [۱۰۵]
مصطفی جواد، الربط الصوفیة البغدادیة و اثر‌ها فی الثقافة الاسلامیة، ج۱، ص۳۳ـ۹۳، بیروت ۱۴۲۶/۲۰۰۶.
پس از سقوط خلافت عباسی در ۶۵۶، رباط‌ها رونق خود را از دست دادند. ۴۹ - تأسیس رباط و خانقاه در دوره ایلخاناندر دوره ایلخانان چند رباط و خانقاه بنا گردید از جمله رباط ناصرالدین قتلقشاه که در ۶۸۰ در کنار مزار سلمان فارسی بنا شد. [۱۰۶]
الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة، (منسوب به) ابنفُوَطی، ج۱، ص۴۱۷، چاپ مصطفی جواد، بغداد: المکتبة العربیة، ۱۳۵۱.
همچنین بر آرامگاه بلغان خاتون، دختر ایهتسو، در ۷۰۸ خانقاهی به تولیت خواجه رشیدالدین فضل اللّه بنا شد. [۱۰۷]
عبداللّه بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، ج۱، ص۸۲، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ش.
او همچنین به دستور غازان خان خانقاهی در نجف بنا کرد. [۱۰۸]
حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب، ج۱، ص۳۲.
در شهرهای دیگر مانند اربیل نیز خانقاه‌هایی بنا شد. [۱۰۹]
مناقب اوحدالدین حامد بن ابیالفخر کرمانی، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، ج۱، ص۱۲۵، تهران: بن گاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷ش.
۵۰ - تبدیل شدن اقامتگاه‌های صوفیان در عراق به تکیهدر عراق اقامتگاه‌های صوفیان که بناهایی ساده شبیه به مسجد یا خانه بود، پس از مرگ صوفی آن به تکیهای تبدیل می‌شد که مقبره صوفی نیز در آن قرار داشت. ویژگی این بنا‌ها سادگی نقشه و کمبود یا فقدان تزیینات است. بیش از همه بغداد دارای چنین تکیه‌هایی بود، از جمله تکیه شیخ علی بن دنیچی (متوفی ۱۲۸۳) در کرکوک و نیز تکیه نجیب الرفاعی. [۱۱۰]
حمیدمحمد حسن دراجی، الربط و التکایا البغدادیة فی العهد العثمانی (۹۴۱ـ۱۳۳۶/ ۱۵۳۴ـ۱۹۱۷م) : تخطیط‌ها و عمارتها، ج۱، ص۱۸۶ـ۱۸۷، بغداد ۲۰۰۱.
۵۱ - ویژگی های رباطهای عراق از نظر سطح آموزشرباطهای عراق از نظر سطح آموزش و حتی تألیف کتب برجسته بودند، به ویژه در رباطهای سده پنجم تا سده‌های اخیر این بنا‌ها اغلب به کتابخانه‌ها تخصصی مجهز بودند. [۱۱۱]
مصطفی جواد، الربط الصوفیة البغدادیة و اثر‌ها فی الثقافة الاسلامیة، ج۱، ص۱۷ـ۱۹، بیروت ۱۴۲۶/۲۰۰۶.
۵۲ - ویژگی های رباطهای عراق به لحاظ کارکرد و معماریرباطهای عراق به لحاظ کارکرد و معماری، در دوره‌های مختلف، بی‌شباهت به خان و کاروانسرا‌ها نبوده اند. برخی از این رباط‌ها در خارج شهرها، ظاهری شبیه به بناهای نظامی و کارکردی تجاری، مسکونی و مهمانپذیری برای زائران داشتند و اغلب بر سر راه مزار‌ها بنا می‌شدند. گروه دیگر خانهای داخل شهرها بودند که علاوه بر کارکرد تجاری، جنبه آموزشی نیز داشتند و بخشی از حجره‌های آنها به آموزش قرآن و استنساخ اختصاص داشت. این کاروانسرا‌ها اغلب دو طبقه با صحن مرکزی روباز بودند، به جز خان مرجان که صحن آن مسقف بود. [۱۱۲]
حمیدمحمد حسن دراجی، الربط و التکایا البغدادیة فی العهد العثمانی (۹۴۱ـ۱۳۳۶/ ۱۵۳۴ـ۱۹۱۷م) : تخطیط‌ها و عمارتها، ج۱، ص۱۹۱ـ۱۹۵، بغداد ۲۰۰۱.
۵۳ - ویژگی های رباطهای ساخته شده تا قرن هفتمرباطهایی که تا حدود قرن هفتم ساخته شد، دارای معماری خاص و شامل مسجد، خَلوات یا حجرهها، آشپزخانه، حمام و دارالضیافه بودند. [۱۱۳]
حمیدمحمد حسن دراجی، الربط و التکایا البغدادیة فی العهد العثمانی (۹۴۱ـ۱۳۳۶/ ۱۵۳۴ـ۱۹۱۷م) : تخطیط‌ها و عمارتها، ج۱، ص۲۰۷، بغداد ۲۰۰۱.
۵۴ - تکیه‌ها در دوره عثمانیدر دوره عثمانی تکیه‌های مولویه و در قرن سیزدهم بکتاشیه در عراق گسترش یافت که از بیشتر آنها اثری باقی نمانده است. [۱۱۴]
حمیدمحمد حسن دراجی، الربط و التکایا البغدادیة فی العهد العثمانی (۹۴۱ـ۱۳۳۶/ ۱۵۳۴ـ۱۹۱۷م) : تخطیط‌ها و عمارتها، ج۱، ص۲۲۲ـ۲۲۴، بغداد ۲۰۰۱.
۵۵ - ویژگی بنای رباطهای عراقرباطهای عراق با الگوهایی شبیه به مساجد، مدارس، خان‌ها و گاه خانه‌ها، بنا می‌شدند و ساخت مایه آنها آجر، گچ و خاک و آهک و همچنین چوب و تنه درخت خرما برای در‌ها و سقف‌ها و پنجره‌ها بود. این بنا‌ها اغلب یک طبقه بودند و تمام بخشهای عبادی، مسکونی و خدماتی را در خود جای میدادند؛ ورودی‌ها مانند خانه‌ها دارای سقف نوک دار و تزیینات هندسی با پنجره‌های آجری بودند. [۱۱۵]
حمیدمحمد حسن دراجی، الربط و التکایا البغدادیة فی العهد العثمانی (۹۴۱ـ۱۳۳۶/ ۱۵۳۴ـ۱۹۱۷م) : تخطیط‌ها و عمارتها، ج۱، ص۲۵۰ـ۲۵۲، بغداد ۲۰۰۱.
۵۶ - ویژگی بنای رباط‌ها در عهد عثمانیدر عهد عثمانی، رباط‌ها با ساختار متمایزی ساخته می‌شدند. این بنا‌ها اغلب مربع یا مستطیل شکل، با صحن مرکزی روباز و باغچه کوچکی در وسط آن بودند. در تکیه‌های بزرگ، مسجد کوچکی مربع شکل با گنبد هرمی شکل با لچکی‌هایی، که قاعده مربع آن به دایره تبدیل شده بود، به آن اضافه می‌شد. این طرح شبیه به مساجد عثمانی و از نمونه‌های آن تکیه بندنیچی و خالدیه در بغداد است. گاه قبل از مصلا یا مسجد رواقی با سقف چوبی قرار داشت که بعد‌ها به سقف منحنی با تیرآهن و آجر مبدل شد. در این بنا‌ها از انواع سقف، از جمله سقفهای صاف از چوب نخل و چند نوع قوس از جمله نوکدار و نیم دایره، استفاده شده است. [۱۱۶]
حمیدمحمد حسن دراجی، الربط و التکایا البغدادیة فی العهد العثمانی (۹۴۱ـ۱۳۳۶/ ۱۵۳۴ـ۱۹۱۷م) : تخطیط‌ها و عمارتها، ج۱، ص۲۵۰، بغداد ۲۰۰۱.
[۱۱۷]
حمیدمحمد حسن دراجی، الربط و التکایا البغدادیة فی العهد العثمانی (۹۴۱ـ۱۳۳۶/ ۱۵۳۴ـ۱۹۱۷م) : تخطیط‌ها و عمارتها، ج۱، ص۲۵۵ـ۲۵۶، بغداد ۲۰۰۱.
۵۷ - ترویج تصوف در منطقه آناطولیدر منطقه آناطولی از قرن هفتم به بعد عرفای مهاجر ایرانی با همکاری باباهای ترک به ترویج تصوف پرداختند. با رونق گرفتن تصوف فرقه‌های متعددی پدید آمدند که برای اشاعه طریقت خویش مراکزی تأسیس کردند. به گفته افلاکی [۱۱۸]
احمد بن اخی ناطور افلاکی، مناقب العارفین، ج۱، ص۲۳۹، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا ۱۹۵۹ـ۱۹۶۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش.
امیر تاج الدین معتز خراسانی از مریدان جلال الدین مولوی، در آن منطقه مدارس و خانقاه بنا کرد. الیاس خراسانی (متوفی ۶۵۷) در آماسیه خانقاه مسعودیه و سلسله بکتاشیه تکیه‌های فراوانی را بنا کردند. [۱۱۹]
زین العابدین بن اسکندر شیروانی، حدائق السیاحة، ج۱، ص۱۲۸، تهران ۱۳۴۸ش.
۵۸ - طریقت های مؤثر در شکلگیری خانقاه‌های ترکیهسلسله مولویه سبب شکل گیری خانقاه‌های بسیاری در آناطولی شد. [۱۲۰]
احمد بن اخی ناطور افلاکی، مناقب العارفین، ج۲، ص۶۹۴، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا ۱۹۵۹ـ۱۹۶۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۲۱]
احمد بن اخی ناطور افلاکی، مناقب العارفین، ج۲، ص۸۴۰، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا ۱۹۵۹ـ۱۹۶۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش.
[۱۲۲]
احمد بن اخی ناطور افلاکی، مناقب العارفین، ج۲، ص۹۱۳ـ۹۱۴، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا ۱۹۵۹ـ۱۹۶۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش.
ابن بطوطه در قرن هشتم از کثرت خانقاه‌های ترکیه، تزیین و فرش کردن آنها، پذیرایی از مهمانان و فقرا و پیشی گرفتن بر همدیگر برای خدمت رسانی در خانقاه‌ها سخن گفته و از خانقاه‌های شهرهای مختلف این سرزمین اطلاعاتی داده است. [۱۲۳]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۲۹۲ـ۲۹۳، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
[۱۲۴]
ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، ج۱، ص۲۹۷ـ۳۰۰، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
از دیگر طریقتهای مؤثر در شکل گیری خانقاه‌های ترکیه، خلوتیه است که از نظر تعداد پیروان و پراکندگی تکیه‌هایش رتبه نخست را داراست. خانقاه اخی یوسف خلوتی در نیغده/ نیکده و نیز خانقاه پیرالیاس در آماسیه از این خانقاه‌هاست . در سده‌های هشتم و نهم طریقت‌هایی همچون الحاقیه یا کازرونیه نیز به تأسیس خانقاه اهتمام می‌ورزیدند. نخستین تکیه کازرونی به دستور ایلدرم بایزید در بورسه بنا شد .
۵۹ - خانقاه‌های آناطولی در اواخر دوره سلجوقیخانقاههای آناطولی در اواخر دوره سلجوقی (اواخر سده هفتم) هیچگاه در مقیاس بزرگ ساخته نمی‌شدند و از طرح مدرسه پیروی می‌کردند؛ بدین ترتیب که الگوی اصلی حیاطی بود که حجرهها و ایوان یا مجلس درس در اطراف آن قرار میگرفت. این الگو از ایران تا شمال افریقا رایج بود. الگوی دوم که فقط به آناطولی اختصاص دارد، شبیه به نوع اول است با این تفاوت که روی صحن را گنبدی میپوشاند [۱۲۵]
بها تانمان، «معماری عثمانی در بورسا»، ج۱، ص۱۴۸، در بورسا: نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، ترجمه شهناز بیگی بروجنی، تهران: پانیذ، ۱۳۸۴ش.
۶۰ - کارکرد خانقاه‌های دوره عثمانیخانقاههای دوره عثمانی درواقع مساجدی بودند که محوطهای برای درویشان و مسافرخانه نیز داشتند. این مساجد ابتدا در بورسه و برای اخیان، که اورخان غازی مؤسس سلسله عثمانی یکی از اعضای آن بود، ساخته شدند. صحن این نوع مساجد گنبددار و بعضی از حجره‌های متصل به صفه، محل اسکان اعضای فرقه اخی بود. [۱۲۶]
بها تانمان، «معماری عثمانی در بورسا»، ج۱، ص۱۴۷ـ۱۴۹، در بورسا: نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، ترجمه شهناز بیگی بروجنی، تهران: پانیذ، ۱۳۸۴ش.
این ساختار که به سرعت در آناطولی رو به گسترش نهاد، گاه به شکل مجموعهای شامل مسجد، مدرسه، دارالشفا، حمام، عمارت (دارالاطعام)، تربت یا مقبره طراحی و اغلب در مراکز شهرها ساخته می‌شد. این خانقاه‌ها با کارکردهای عبادی، آموزشی، پذیرایی مسکینان و تجمع دراویش در سوریه و مصر نیز رواج یافت. این بنا‌ها گاه مانند مسجد خداوندگار در بورسه دو طبقه با سه ایوان ساخته می‌شد . در این بنا که سلطانمراد اول (حک: ۷۶۱ـ۷۹۱) آن را بنا کرد، مسجد زاویه دار در طبقه اول، مدرسه در طبقه دوم و مناری در گوشه شمال غربی بنا واقع است. مسجد میلاس (میلاسای قدیم) که به دستور فیروزبیگ، از حاکمان منشانی بایزید اول ساخته شد، از مساجد غیرعثمانی و زاویه دار با تزیینات پرکار و مقبره ای در جانب شمالی است.
همچنین مسجد یشیل در دوره پسر بایزید، محمد اول چلبی (حک: ۸۰۵ـ۸۲۴) در بورسه، با اتاقهای گنبددار مخصوص صوفیان در دو طرف ایوان نشان دهنده تداوم ساخت مساجد زاویه دار است. پس از آن خانقاه‌های مستقل ساخته شد، از جمله خانقاهی که مراد دوم در ۸۳۹ در خارج از شهر ادرنه برای درویشان مولوی ساخت که بعد‌ها مسجد شد ( [۱۲۷]
بلر و بلوم، ج۱، ص۱۳۵ـ۱۴۴.
.
۶۱ - مهمترین مجتمع خانقاهی منسوب به مولویهمهمترین مجتمع خانقاهی منسوب به مولویه، در محل آرامگاه مولوی شامل یک خانقاه به شکل "L"، هجده حجره، یک مسجد گنبددار و یک سماع خانه گنبددار است. بدین ترتیب بود که خانقاه‌ها به قسمتهای خاصتر، همچون سماع خانه، تجهیز شدند . مجتمعه‌ای بزرگی که پس از فتح قسطنطنیه، در دوره عثمانی، ساخته شدند نیز اغلب خانقاهی مستقل در درون خود دارند؛ مانند مجموعه‌های محمد دوم، بایزید دوم، فاتح، شهزاده و سلیمانیه ساخته معمار سنان [۱۲۸]
بلر و بلوم، ج۱، ص۲۱۳ـ۲۲۲.
.
۶۲ - ورود صوفیان به مناطق اروپایی در قرن هفتماطلاعاتی مبنی بر ورود صوفیان به مناطق اروپایی در قرن هفتم وجود دارد؛ چنانکه مقبره شیخ صاری صالتق دده در دوبریچه رومانی هنوز باقی است. ۶۳ - بناهای خانقاهی به لحاظ معماری مناطق اروپاییبیشتر بناهای خانقاهی این منطقه که از دوره عثمانی است از میان رفته و تکیه‌هایی بازمانده به لحاظ معماری همانند مدارس عثمانی اند. این بنا‌ها صحنی روباز دارند که رواق‌ها آن را احاطه کرده و در اطراف حجرهها یا اتاقهای خلوت قرار دارند. سپس تالار شیخ قرار گرفته که مشابه تالار درس یا درسخانه است. قسمتهایی از قبیل آشپزخانه، حمام، مسافرخانه و گاه عمارت یا محل غذاخوری خیریه، مسجد و مقبره در خانقاه‌ها دیده میشود که در مدارس وجود ندارد. از جمله این آثار، تکیه شیخ سنان در سارایوو (قرن یازدهم) است. تکیه‌های بزرگتر دارای سماع خانه نیز بودند. ۶۴ - الگوهای تکایا در شهرهای اروپاییشکل متفاوت‌تر تکایا در شهرهای اروپایی، الگویی برگرفته از طرح خانه‌ها دارد و اساساً الگوی مشترک خانقاه را خدشه دار نموده است؛ این بنا‌ها یک طبقه، دو طبقه و گاه سه طبقه ساخته شدهاند، ۶۵ - نمونه‌های تکایای موجود در شهرهای اروپاییاز نمونه‌های آنها تکیه خراباتی در تَتْوو (قرن دهم و یازدهم)، تکیه خاله سلطان در لارْناکا، جنوب قبرس (۱۱۷۴)، تکیه ای بدون تاریخ در همان شهر معروف به تکیه ظهوری، تکیه خلوتیه در آلبانی (۱۱۹۷)، تکیه بلاجای در بانه لوقه (قرن سیزدهم)، تکیه رفاعیه در اسکوب (۱۱۲۳)، تکیه خلوتیه در اوخْری و تکیه حسن بابا در مناستر است که بعضی از این بنا‌ها سقفهای زیبایی دارند و معدودی از آنها نیز رواق‌ها و حجره‌هایی در خارج از بنا دارند، که با گنبد پوشانده شده است، مانند تکیه توران بابابکتاشی در کوتزه.از جمله مساجدی که به برخی تکیه‌ها افزوده‌اند مسجد زین العابدین در تکیه خلوتیه در اوخری و مسجد تکیه خلوتیه در استروگا است. برخی تکایا نیز از میان رفته‌اند و فقط مقبره یا تربت آنها برجاست همانند تکیه قدملی بابا بکتاشیه در کالوگرو در بلغارستان، تکیه آق یازیلی بابا و تکیه عثمان بابا نزدیک خاصکو (اواخر قرن نهم)،تکیه قوتوقلو (قرن نهم) در برو در یونان [۱۲۹]
محمدحمزه اسماعیل حداد، العمارة الاسلامیة فی اوروبا العثمانیة، ج۱، ص۲۲۹ـ ۲۳۲، ج ۱، کویت ۱۴۲۳/۲۰۰۲.
۶۶ - تعلیم مریدان توسط زاهدان و عارفان در مصردر مصر تا دوره فاطمیان (۲۹۷ـ۵۶۷) زاهدان و عارفان به تعلیم مریدان پرداخته و به صورت گروهی یا فردی در کوه و بیابان عبادت می‌کردند. [۱۳۰]
سعاد ماهر سعد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج۱، ص۵۰ـ۵۱، ج ۱، (قاهره ۱۹۷۱).
۶۷ - نخستین خانقاه رسمی مصرنخستین خانقاه رسمی مصر را صلاح الدین ایوبی در ۵۶۹ برای اقامت صوفیان مهاجر برپا کرد که خانه سعیدالسعداء بود و خانقاه نیز به همین نام و نیز به صلاحیه معروف شد. این نخستین بار بود که اصطلاح خانقاه در مصر به کار رفت. بقایای این خانقاه در مصر وجود دارد [۱۳۱]
عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر، ج۱، ص۲۴، قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۷.
[۱۳۲]
سعاد ماهر سعد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج۱، ص۲۵ـ۲۶، ج ۱، (قاهره ۱۹۷۱).
. ریاست خانقاه‌های مصر، مقامی سودآور بود که گاه از سوی گروه «اخوان» تعیین می‌شد.
بیشترین خانقاه‌های مصر در قاهره است. در این شهر هفت خانقاه از قرون هشتم و نهم برجاست . به گفته مقریزی [۱۳۳]
احمد بن علی مَقریزی، مُسَوّدَةُ کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۱، ص۵۱، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۱۳۴]
احمد بن علی مَقریزی، مُسَوّدَةُ کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۱، ص۲۵۵، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۱۳۵]
احمد بن علی مَقریزی، مُسَوّدَةُ کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۱، ص۳۴۲، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
[۱۳۶]
احمد بن علی مَقریزی، مُسَوّدَةُ کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، ج۱، ص۳۴۶، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۱۶/۱۹۹۵.
خانقاه‌ها گاهی کاربرد مدرسه نیز داشته است و این ساختار دوگانه در آن دوران مرسوم بوده است.
۶۸ - از نخستین خانقاه‌های اولیه ممالیکاز نخستین خانقاه‌های اولیه ممالیک، خانقاه مدرسه امیرسنجر چاولی است که آرامگاه او و امیرسلار نیز در آن قرار دارد [۱۳۷]
برنس ابویوسف، ج۱، ص۱۰۴.
. در بنای ساختمان خانقاه جهت قبله رعایت نشده است، با این‌که دو مقبره آن به جانب قبله ساخته شدهاند [۱۳۸]
برنس ابویوسف، ج۱، ص۱۰۴.
. خانقاه‌ها در عهد مملوکی گسترش بیشتری یافت.
۶۹ - کهنترین خانقاه باقی‌مانده از دوره مملوکیخانقاه بیبرس جاشنیگیر با تشکیلات گسترده، کهنترین خانقاه باقی‌مانده از دوره مملوکی است که در محل کاخ وزیران فاطمی در ۷۱۰ ساخته شد. این مجتمع چهارصد صوفی را در خود جای میداده و یکصد صوفی و صد نفر از فرزندان امیران نیز در آن‌جا مقیم بودند. [۱۳۹]
بلر و بلوم، ج۱، ص۷۸ـ۸۰.
.
۷۰ - خانقاه‌های ممالیک بحری در قاهرهخانقاههای شیخ زین الدین یوسف که بنابر کتیبه اش زاویه نام گرفته با یک مقبره و امیرشیخ و با مسجد و مقبره از بناهای خانقاهی ممالیک بحری در قاهره اند [۱۴۰]
برنس ابویوسف، ج۱، ص۱۱۱.
[۱۴۱]
برنس ابویوسف، ج۱، ص۱۱۶ـ۱۱۷.
.
۷۱ - خانقاه‌های ممالیک برجی در قاهرهممالیک برجی نیز نمونه‌های بزرگی مانند مجموعه‌های خانقاه مدرسه سلطان ظاهر برقوق، سلطان برسبای، سلطان الغوری، خانقاه سلطان فرج بن برقوق، خانقاه مدرسه و بیمارستان سلطان مؤید را در قاهره ساخته اند [۱۴۲]
برنس ابویوسف، ج۱، ص۱۳۵.
[۱۴۳]
برنس ابویوسف، ج۱، ص۱۳۸.
[۱۴۴]
برنس ابویوسف، ج۱، ص۱۴۰.
[۱۴۵]
برنس ابویوسف، ج۱، ص۱۵۳.
.
۷۲ - خانقاه‌های ممالیک با نقشه مدرسه در قاهرهخانقاههای ممالیک نیز با نقشه مدرسه دارای صحن مرکزی، ایوان‌هایی در اضلاع، حجرهها یا اتاقهای خلوت در اطراف صحن بودند. در این صورت یکی از ایوان‌ها به تشریفات اختصاص می‌یافت. در این بنا‌ها تشخیص این‌که خانقاه به چه طریقتی اختصاص دارد، امکانپذیر نیست. برخی خانقاه‌ها مانند خانقاه ناصر بن فرج بن برقوق الگوی چلیپایی دارند [۱۴۶]
فرید محمود شافعی، العمارة العربیة الاسلامیة: ماضی‌ها و حاضر‌ها و مستقبلها، ج۱، ص۱۲۴، ریاض ۱۴۰۲/۱۹۸۲.
۷۳ - امکانات خانقاه‌های دوره عثمانیدر دوره عثمانی مجموعه‌های خانقاهی سَبیل (سقاخانه) و حوض نیز داشتند. خانقاه مولویه، با صحنی در وسط و دو ردیف حجره و دو رواق در اضلاع در محله حلمیه و ملحق به مجموعه مسجد حسن صدقه بود. ویژگی اصلی آن وجود تالار تشریفاتیِ سماع خانه، محوطهای مربع با کف مدور، بود. در سماع خانه اتاقی برای تماشاگران در سایه بان طبقه، سایه بان پرده داری برای بانوان و سایه بانی برای نوازندگان در دو وتر دایره سماع قرار داشت . ۷۴ - نخستین خانقاه رسمی در شامنخستین خانقاه رسمی در شام به ابوالقاسم سمیساطی دمشقی (متوفی ۴۵۳) منسوب است که وقف صوفیان بوده است. [۱۴۷]
عبدالقادر بن محمد نعیمی دمشقی، الدارس فی تاریخ المدارس، ج۲، ص۱۵۱ـ۱۵۲، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
پس از آن با حمایت فرمانروایان خاندان نوریّه و صلاحیه، ۲۱ رباط در شهر حلب بنا شد. [۱۴۸]
عبدالقادر بن محمد نعیمی دمشقی، الدارس فی تاریخ المدارس، ج۲، ص۱۹۲ـ۱۹۵، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
نُعَیمی دمشقی [۱۴۹]
عبدالقادر بن محمد نعیمی دمشقی، الدارس فی تاریخ المدارس، ج۲، ص۱۳۹ـ۱۹۱، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸.
۲۹ خانقاه را در شام از قرون پنجم تا هشتم وصف کرده است.
۷۵ - گسترش ساخت خانقاه‌ها در سوریهساخت خانقاه‌های سوریه همانند مصر در دوره سلاطین مملوکی و عثمانی از حدود سده ششم به بعد گسترش یافت. این بنا‌ها اغلب در خارج شهرها ساخته می‌شدند. تا پیش از عهد عثمانی در این منطقه از واژه زاویه به جای تکیه استفاده می‌شد. [۱۵۰]
فرید حجا، «الربط و الخوانق و الزوایا و التکایا فی مدینة حلب»، ج۱، ص۲۰۸، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، ج ۳۱، ش ۱ـ۲ (۱۹۸۱).
۷۶ - خانقاه بلاط از نخستین خانقاه‌های سوریهاز نخستین خانقاه‌های سوریه، خانقاه بلاط است که به فرمان شمس الخواص لولؤالخادم در ۵۰۷ در حلب بنا شد [۱۵۱]
ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج۱، قسم۱، ص۲۳۳، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱.
بقایای این خانقاه، با وجود تخریب‌ها تا چندی پیش باقی بود. [۱۵۲]
محمدراغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، ج۲، ص۲۰۷ـ ۲۰۸، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹.
۷۷ - رباط‌ها و خانقاه‌های حلب در عهد ایوبیدر عهد ایوبی رباط‌ها و خانقاه‌های حلب را بیش از بیست مورد برشمرده‌اند که از آن میان چهار خانقاه به زنان اختصاص داشته است. خانقاه‌های حلب همچون رباط حنیفه خاتون که به خانقاه فرافِره و خانقاه ناصریه نیز شهرت دارد، نمونه‌هایی از خانقاه‌های سوریه است. [۱۵۳]
فرید حجا، «الربط و الخوانق و الزوایا و التکایا فی مدینة حلب»، ج۱، ص۲۰۹ـ ۲۱۰، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، ج ۳۱، ش ۱ـ۲ (۱۹۸۱).
۷۸ - فعال بودن زاویه‌های طریقت قادریهدر سوریه زاویه‌های طریقت قادریه هنوز فعالاند همانند الزاویة القادریة الکیلانیة که پنج گنبد داشته و امروزه بعضی قسمتهای این زاویه از بین رفته است و نیز زاویه عفیف الدین کیلانی که هر دو در شهر حماه قرار دارند. ۷۹ - ویژگیهای زاویه‌های سوریهزاویههای سوریه برخلاف مجموعه‌های خانقاهی مصر، اغلب کوچک با گنبدهای نیمکروی و گاه طاقهای سنگی است که مقبرهای نیز در کنار خود دارند. [۱۵۴]
راضی عقده، «زوایا حماة»، ج۱، ص۱۹۳، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، ج ۳۱، ش ۱ـ۲ (۱۹۸۱).
[۱۵۵]
راضی عقده، «زوایا حماة»، ج۱، ص۱۹۶ـ۱۹۷، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، ج ۳۱، ش ۱ـ۲ (۱۹۸۱).
۸۰ - خانقاه‌ها در فلسطینفلسطین دارای خانقاه‌های درخور توجهی است که بیشتر در عهد ممالیک بنا شده اند [۱۵۶]
بورگوین، ج۱، ص۳۳.
[۱۵۷]
بورگوین، ج۱، ص۵۵ـ۵۶.
[۱۵۸]
بورگوین، ج۱، ص۶۳.
[۱۵۹]
بورگوین، ج۲، ص۳۲۱.
[۱۶۰]
بورگوین، ج۲، ص۳۶۸.
[۱۶۱]
بورگوین، ج۲، ص۵۵۶.
؛ [۱۶۲]
محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، چاپ منصور ثروت، تهران ۱۳۷۵ش.
۸۱ - نهادهای صوفیانه در شهر قدساز دیگر نهادهای صوفیانه در شهر قدس از قرن هفتم و هشتم، رباطهای علاءالدین بصیر (۶۶۶)، منصوری (۶۸۱)، کُرد (۶۹۳) و خانقاه فخریه (۷۳۰) است. رباط بایرام جاوش و تکیه خاصکی سلطان نیز در عهد عثمانی ساخته شده اند. [۱۶۳]
یحیی وزیری، التطور العمرانی و التراث المعماری لمدینة القدس الشریف، ج۱، ص۱۰۷ـ۱۰۹، قاهره ۱۴۲۶/۲۰۰۵.
۸۲ - نهادهای صوفیانه در شمال افریقادر شمال افریقا نهادهای صوفیانه، اغلب با اصطلاح زاویه و گاه رباط شناخته میشوند. ۸۳ - ویژگی مجموعه خانقاهی شهر سَلادر مراکش ابوالحسن علی از سلسله مرینیان (۶۱۴ـ۸۶۹) زاویه‌هایی برپا نمود که مجموعه خانقاهی شهر سَلا، مجاور رباط، از نمونه‌های بازمانده آن است. این مجموعه شامل دو مسجد، مقبره، زاویهای با صحن مرکزی و حجره‌هایی در اطراف آن است. این مجموعه آرامگاهی، مدفن سلاطین اولیه مرینیان و خانواده‌هایشان تا دوره ابوالحسن (متوفی ۷۵۲) است. پس از او پسرش، ابوعَنّان فارِس، زاویة النسق را خارج از شهر سَلا ساخت [۱۶۴]
بلر و بلوم، ج۱، ص۱۲۳.
[۱۶۵]
تریمینگام، ۱۹۷۳، ج۱، ص۵.
. سپس در زمان سعدیان (۹۱۶ـ۱۰۶۹) و علویان، ساخت زاویه گسترش یافت.
۸۴ - ساخته شدن بزرگترین زاویه اواسط قرن دهم در شهر مراکشبزرگترین زاویه اواسط قرن دهم در شهر مراکش ساخته شد. این زاویه منسوب به محمد جزولی، و شامل مقبره، مسجد، گورستان، حمام، مدرسه، حوض خانه و زاویه به شکل مجموعهای متراکم و نامنظم ساخته شده است. مقبره جزولی مربع کوچکی به ضلع پنج متر است که گنبد بالای آن برخلاف شیوه معماری شرق جهان اسلام، هرمی شکل و کاشی کاری شده است. محوطه پیرامون مسجد و مقبره، گورستان مریدان شیخ است. این مجموعه در منطقه به سبب مراجعه زائران، کارکرد گستردهای در ارائه خدمات شهری داشته و گورستانی وسیع نیز از ویژگیهای آن محسوب میشود [۱۶۶]
بلر و بلوم، ج۱، ص۲۵۸.
.
۸۵ - دلائیه طریقت دارای زاویه‌های فعال در مغرب جهان اسلاماز جمله طریقت‌هایی که در مغرب جهان اسلام زاویه‌های فعال دارند، دلائیه از شاخه‌های شاذلیه، است. گفته میشود شمار زاویه‌های وابسته به این طریقت در سده دهم و یازدهم، بیش از مساجد بوده است. زاویه دلائیه، زاویه ناصریه (۹۸۳) در تامکروت، زاویه فاسیه (۹۸۸) در فاس و زاویه عیاشیه (۱۰۴۴)، که امروزه سیدی حمزه نامیده میشود، از مهمترین این زوایاست. [۱۶۷]
محمد حجی، الزاویة الدلائیة و دور‌ها الدینی و العلمی و السیاسی، ج۱، ص۵۶ـ۶۵، رباط ۱۳۸۴/۱۹۶۴.
۸۶ - معمول شدن ساخت زاویه در تونسدر تونس در دوره حفصیان، ساخت زاویه معمول شد. از جمله زاویه سیدصاحب که به نام مسجد بربر نیز شناخته میشود و در قرن هشتم ساخته و در قرن یازدهم بازسازی شد. زاویه سیدعبیدالغرابانی را نیز شاهزاده صفی پیش از ۷۲۴ ساخت و در ۸۰۴ مقبرهای به آن اضافه شد. ۸۷ - زاویه‌های مشهور در تونساز دیگر زاویه‌های مشهور در تونس زاویه سید بن عروس (۸۹۵) و سیدقاسم الجَلِزی (۹۰۱) است. زاویه اخیر دارای تزیینات کاشیکاری است که حرفه بنیانگذار آن بوده است. زاویه سیدابوالحسن شاذلی و مقبره سیدابراهیم ریاحی، بنیانگذار طریقت تجانیه، نیز از زوایای معروف اند [۱۶۸]
تریمینگام، ۱۹۷۳، ج۱، ص۹۶.
.
۸۸ - آغاز ساخت زاویه در لیبی در حدود سده دوازدهمهمزمان با رواج طریقتهای صوفیانه از جمله سنوسیه در حدود سده دوازدهم در لیبی، ساخت زاویه‌هایی با عناصر عمومی تالار یا شبستان برای قرائت قرآن و ذکر و نماز، محراب، حجرهای برای آموزش قرآن به کودکان و اتاقهای خلوت آغاز شد. ۸۹ - ویژگیهای زاویه‌ها در لیبیاگر بنیانگذار زاویه از اهل تصوف بود، مقبره او نیز به این مجموعه افزوده می‌شد و گاه اتاقی برای نگهداری اثاث و لوحه‌های خطی قرآن و اتاقی هم برای پذیرایی از رهروان وجود داشت. همه این فضا‌ها در اطراف یک حیاط مرکزی جای میگرفت. [۱۶۹]
گاسپار مسانا، المعمار الاسلامی فی لیبیا، ج۱، ص۱۰۶ـ۱۰۸، تعریب علی صادق حسنین، (طرابلس) ۱۳۹۳/۱۹۷۳.
۹۰ - افزایش شمار زاویه‌ها در سده سیزدهمدر حدود سده سیزدهم، شمار زاویه‌ها رو به افزایش گذاشت، به طوری که آمار گواه بر وجود ۳۵۵ زاویه در الجزایر با پیروانی در حدود ۰۱۹، ۱۶۷ نفر است. در ۱۳۱۸ش/ ۱۹۳۹ اعضای وابسته به زاویه‌های مراکش بین پنج تا ده درصد جمعیت بودند و زاویه‌ها معمولا گرایشهای ضدملی گرایی داشتند. ۹۱ - ارتباط تنگا تنگ نقش زاویه‌ها با نشر اسلام در افریقای سیاهدر افریقای سیاه، نقش زاویه‌ها با نشر اسلام و ایجاد اخوت اسلامی، ارتباط تنگاتنگی دارد. طریقت قادریه، در قرن نهم به توات در غرب صحرا راه یافت. اولین زاویه این طریقت در ولاته بنا شد. پس از آن پیروان این طریقت از آن‌جا طرد شدند و به تمبکتو رفتند و این طریقت در سودان غربی و سنگال گسترش یافت زاویه‌هایی در آن مناطق برپا شد. این زاویه‌ها مرکز نشر و نفوذ اسلام در میان قبایل افریقایی بودند و شیوخ آنها نفوذ بسیاری در مردم داشتند [۱۷۰]
محمدطه ولی، المساجد فی الاسلام، ج۱، ص۹۷، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
[۱۷۱]
تریمینگام، ۱۹۷۳، ج۱، ص۱۹۷.
.
۹۲ - زاویه‌های شناخته شده در آفریقادر منطقه «آزاواد» مالی زاویه ای منسوب به مختار کُنتی، از مشایخ قادریه در قرن سیزدهم، قرار دارد [۱۷۲]
تریمینگام، ۱۹۷۳، ج۱، ص۹۴.
[۱۷۳]
محمدعلی سلطانی، «زاویه و رباط در غرب آفریقا و گسترش اسلام»، ج۱، ص۱۴۹ـ۱۵۰، وقف: میراث جاویدان، سال ۳، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۷۴).
زوایای طریقت تجانیه نیز از زوایای شناخته شده و گسترده در افریقا و موریتانی و منطقه بحر غزال است. [۱۷۴]
محمدطه ولی، المساجد فی الاسلام، ج۱، ص۱۰۲، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
از شناخته شده ترین زاویه‌ها،زاویه شیخ حمااللّه (۱۳۰۱ـ۱۳۶۳) در مالی، منسوب به شاخه حمالیّه است. همچنین دوازده زاویه در بورکینافاسو، سنگال، موریتانی، نیجریه و فرانسه شایان ذکر است. در افریقا زاویه‌های سنوسیه نیز درخور توجه است. زاویه مرکزی این طریقت در منطقه جغبوب قرار دارد. [۱۷۵]
محمدطه ولی، المساجد فی الاسلام، ج۱، ص۱۰۳، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸.
۹۳ - ویژگیهای معماری مقابر مشایخ صوفیه در سوداندر سودان، مقبره مشایخ صوفیه مراکزی برای تعلیم و نشر امور دینی و صوفیانه است. [۱۷۶]
جمال مصطفی علی، القباب و الاضرحة فی السودان: دراسة وصفیة تاریخیة موثقة، ج۱، ص۱۸، ج ۱، خرطوم ۲۰۰۴.
[۱۷۷]
جمال مصطفی علی، القباب و الاضرحة فی السودان: دراسة وصفیة تاریخیة موثقة، ج۱، ص۴۶، ج ۱، خرطوم ۲۰۰۴.
این مقابر در اشکال مختلف، اغلب با نقشهای مربع یا مستطیل شکل با گنبدهای مخروطی با ارتفاعه‌ای متفاوت و گاه به شکل پلهای ساخته میشود. اغلب چهار عنصر گنبدگونه کوچک، شبیه به چتریهای هندی، در چهار گوشه گنبد اصلی، قرار میگیرند. این بنا‌ها دارای محراباند و در یک جانب بنا گنبد و در جانب دیگر مناره ساخته میشود. [۱۷۸]
جمال مصطفی علی، ج۱، ص۵۹، تصویر ۴ـ۱، القباب و الاضرحة فی السودان: دراسة وصفیة تاریخیة موثقة، ج ۱، خرطوم ۲۰۰۴.
[۱۷۹]
جمال مصطفی علی، ج۱، ص۷۲، تصویر ۹ـ۱،القباب و الاضرحة فی السودان: دراسة وصفیة تاریخیة موثقة، ج ۱، خرطوم ۲۰۰۴.
[۱۸۰]
جمال مصطفی علی، ج۱، ص۷۶، تصویر ۱۱ـ۱، القباب و الاضرحة فی السودان: دراسة وصفیة تاریخیة موثقة، ج ۱، خرطوم ۲۰۰۴.
[۱۸۱]
جمال مصطفی علی، ج۱، ص۱۳۵، تصویر ۳۴ـ۱، القباب و الاضرحة فی السودان: دراسة وصفیة تاریخیة موثقة، ج ۱، خرطوم ۲۰۰۴.
۹۴ - انتخاب غار‌ها وکوه‌ها برای اعتکافمعماری خانقاه‌ها به سبب نظام آموزشی آنها، مشابه مدارس است. پیش از شکل گیری خانقاه‌ها و حتی پس از آن، غار‌ها برای اعتکاف انتخاب می‌شدند. انتخاب غار‌ها به تقلید از خلوتگزینی پیامبر اسلام در غار حرا بوده است. در مصر کوه مقطّم مکانی مناسب برای اعتکاف محسوب می‌شد و در اندلس کوه‌های نزدیک مریه، مورد توجه بودند. در شیراز هم کوه‌های نزدیک تکیه‌های چهل تنان و هفت تنان با نام «کوه چهل مقام» نمونه ای از این مکانهاست [۱۸۲]
محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، ج۱، ص۸۱ـ۸۲، تهران ۱۳۶۹ش.
[۱۸۳]
علی نقی بهروزی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز، ج۱، ص۴۲، (شیراز ۱۳۵۴ش).
۹۵ - کاربردهای اقامتی و آموزشی خانقاههاکاربردهای اقامتی و آموزشی خانقاه‌ها، وجود بخشهای مختلفی همچون حجرهها، تالار تشریفات، مطبخ، تالار غذاخوری، کتابخانه، حجره تنبیه، ضیافتخانه و مکانی مخصوص برای شیخ را ضروری می‌ساخت. این بخش‌ها با تفاوتهایی در نقاط مختلف سرزمینهای اسلامی دیده میشود. در مصر و برخی کشورهای دیگر از نقشه مدرسه استفاده می‌شد؛ خانقاه بیبرس چاشنیگیر در قاهره به راحتی با یک مدرسه اشتباه میشود . شکل عمومی ساخت خانقاه‌ها شامل یک صحن مرکزی است که اطراف آن رواق‌ها و پشت رواق‌ها حجرهها قرار گرفته اند. تالار بزرگی نیز در جهت قبله برای حلقه‌های ذکر و نماز در نظر گرفته می‌شد . ۹۶ - ترکیب خانقاه با عمارتهای دیگرگاه خانقاه با عمارتهای دیگر ترکیب و به شکل مجموعهای ساخته می‌شد که شامل مدرسه، خانقاه، آرامگاه و سبیل بود. این نوع بیشتر در قاهره و بغداد رواج یافت. از نمونه‌های آن مجتمع برسبای در قاهره است که اکنون بخشی از آن از بین رفته است. این مجتمع در واقع مسجدجامعی است که با تقلید از الگوی مدرسه به شکل خانقاه درآمده است. این خانقاه با نقشه چلیپایی دارای حجره‌های شصت گانه بوده است . ۹۷ - سماع خانه از اجزای شایان توجه خانقاهاز اجزای شایان توجه خانقاه سماع خانه است. با این‌که سماع خانه ویژه فرقه مولویه است، طریقتهای دیگر همچون سهروردیه نیز آن را به کار می‌گرفتند. [۱۸۴]
عمر بن محمد سهروردی، کتاب عوارف المعارف، ج۱، ص۱۷۳ـ۱۸۷، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳.
[۱۸۵]
اسماعیل حاکمی، سماع در تصوف، ج۱، ص۷۶، تهران ۱۳۶۱ش.
۹۸ - متفاوت بودن قرار گرفتن خانقاه در فضاهای شهریقرار گرفتن خانقاه در فضاهای شهری متفاوت بود، گاه خانقاه در خارج از محوطه شهرها ساخته می‌شد، گاه محل آن جایگاه خاصی در شهر نداشت و گاه مانند خانقاه بکتاشی، در حوالی غار المغاویری در کوه مقطّم، بر گلوگاه قاهره و رود نیل مسلط بود. ۹۹ - محل ساخت خانقاه بکتاشیهابکتاشیها مراکز خود را در مکانهایی می‌ساختند که دارای منظرهای دلنشین باشد، زیرا منظره مناسب را سبب تأمل و تفکر سالک می‌دانستند. ۱۰۰ - ویژگیهای معماری مهمترین مراکز بکتاشیهامهمترین مراکز آنها در حاجی بکتاش در کاپادوکیا از جذابترین اماکن مذهبی به شمار میرود. این خانقاه دارای سه صحن است که با رتبه بندی قدسی مکانی شکل گرفته و بعد‌ها با مقبره حاجی بکتاش تلفیق شده است. صحن دوم شامل حجرهها و مکانهای عمومی دراویش است. در جوانب تالار، شیوخ طریقت به ترتیب دفن شدهاند . ۱۰۱ - ساخته شدن خانقاه‌ها در کنار آرامگاه مؤسس طریقتگاه خانقاه‌ها در کنار آرامگاه مؤسس طریقت ساخته می‌شدند، مانند قونیه که مجتمع خانقاهی وابسته به مولویه، در کنار آرامگاه مولانا جلال الدین بلخی، بنا گردید . ۱۰۲ - عوامل اضمحلال و روبه زوال رفتن خانقاههاخانقاهها که تا قرن دهم و یازدهم، در اوج شکوفایی و گسترش در جهان اسلام بودند، از آن پس رو به زوال گذاشتند و امروزه تعیین الگوی ساختاری آنها آسان نیست. عوامل متعددی در این روند نقش داشته است. برخی علت آن را سیاستهای ضدغربی خانقاه‌ها می‌دانند، اما مخالفتهای علما و فقها و حکومت‌ها با تصوف و تشکیل این نهاد، بیشترین تأثیر را در اضمحلال آنها داشته است. در ایران، علمای شیعه به مخالفت جدّی با تصوف، به ویژه آموزه‌های متعارض با ضروریات دین (هم در عقاید و هم در اعمال و آداب) برخاستند و مراکز خانقاهی تحت تأثیر این جریان‌ها شرایط متزلزلی داشتند. ۱۰۳ - فهرست منابع(۱) آذرتاش آذرنوش، فرهنگ معاصر عربی ـ فارسی، تهران ۱۳۸۴ش. (۲) غلامعلی آریا، طریقه چشتیه در هند و پاکستان، تهران ۱۳۶۵ش. (۳) عادل کامل آلوسی، «الربط البغدادیة فی التاریخ و الخطط»، المورد، ج ۷، ش ۱ (۱۳۹۸). (۴) ابن بطوطه، رحلة ابن بطوطة، چاپ محمد عبدالمنعم عریان، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷. (۵) ابن جبیر، رحلة ابن جبیر، بیروت ۱۴۰۴/۱۹۸۴. (۶) ابن شداد، الاعلاق الخطیرة فی ذکر امراءالشام و الجزیرة، ج ۱، قسم ۱، چاپ یحیی زکریا عبّاره، دمشق ۱۹۹۱. (۷) ابن کربلائی، روضات الجنان و جنات الجنان، چاپ جعفر سلطانالقرائی، تهران ۱۳۴۴ـ۱۳۴۹ش. (۸) ابن منظور، لسان العرب. (۹) محمد بن عبداللّه ازرقی، اخبار مکه و ماجاء فی‌ها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش. (۱۰) اصطخری، الاقالیم. (۱۱) احمد بن اخی ناطور افلاکی، مناقب العارفین، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا ۱۹۵۹ـ۱۹۶۱، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ش. (۱۲) امین احمد رازی، تذکره هفت اقلیم، چاپ محمدرضا طاهری (حسرت)، تهران ۱۳۷۸ش. (۱۳) عبداللّه بن محمد انصاری، طبقات الصوفیه، چاپ محمد سرور مولائی، تهران ۱۳۶۲ش. (۱۴) ادوارد گرانویل براون، تاریخ ادبی ایران، ج ۳، ترجمه و حواشی علی اصغر حکمت، تهران ۱۳۵۷ش. (۱۵) علی نقی بهروزی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگه شیراز، (شیراز ۱۳۵۴ش). (۱۶) بها تانمان، «معماری عثمانی در بورسا»، در بورسا: نخستین پایتخت امپراتوری عثمانی، ترجمه شهناز بیگی بروجنی، تهران: پانیذ، ۱۳۸۴ش. (۱۷) محمدحسین تسبیحی، «خانقاه»، وحید، سال ۳، ش ۱۱ (آبان ۱۳۴۵). (۱۸) عبدالرحمان بن احمد جامی، نفخاتالانس، چاپ مهدی توحیدیپور، (تهران ۱۳۳۷ش). (۱۹) جعفر بن محمد جعفری، تاریخ یزد، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۳ش. (۲۰) جمال مصطفی علی، القباب و الاضرحة فی السودان: دراسة وصفیة تاریخیة موثقة، ج ۱، خرطوم ۲۰۰۴. (۲۱) جنید بن محمود جنید شیرازی، شدّ الأَزار فی حطّ الاوزار عن زوّار المزار، چاپ محمد قزوینی و عباس اقبال آشتیانی، تهران ۱۳۶۶ش. (۲۲) جی ـ پینگلیو، معماری اسلامی در چین، ترجمه مریم خرّم، تهران ۱۳۷۳ش. (۲۳) اسماعیل حاکمی، سماع در تصوف، تهران ۱۳۶۱ش. (۲۴) محمد حجی، الزاویة الدلائیة و دور‌ها الدینی و العلمی و السیاسی، رباط ۱۳۸۴/۱۹۶۴. (۲۵) محمدحمزه اسماعیل حداد، العمارة الاسلامیة فی اوروبا العثمانیة، ج ۱، کویت ۱۴۲۳/۲۰۰۲. (۲۶) حدودالعالم. (۲۷) حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب. (۲۸) الحوادث الجامعة و التجارب النافعة فی المائة السابعة، (منسوب به) ابنفُوَطی، چاپ مصطفی جواد، بغداد: المکتبة العربیة، ۱۳۵۱. (۲۹) بدیل بن علی خاقانی، دیوان، چاپ ضیاءالدین سجادی، تهران (۱۳۳۸ش). (۳۰) بدیل بن علی خاقانی، منشآت خاقانی، چاپ محمد روشن، تهران ۱۳۶۲ش. (۳۱) خطیب بغدادی، تاریخ بغداد. (۳۲) محمدابراهیم خلیل، مزارات کابل، پیشاور ۱۳۸۳ش. (۳۳) خواندمیر، روضةالصفا. (۳۴) محمدعلی داعی الاسلام، فرهنگ نظام، چاپ سنگی حیدرآباد، دکن ۱۳۰۵ـ۱۳۱۸ش، چاپ افست تهران ۱۳۶۲ـ۱۳۶۴ش. (۳۵) حمیدمحمد حسن دراجی، الربط و التکایا البغدادیة فی العهد العثمانی (۹۴۱ـ۱۳۳۶/ ۱۵۳۴ـ۱۹۱۷م) : تخطیط‌ها و عمارتها، بغداد ۲۰۰۱. (۳۶) دهخدا، فرهنگ دهخدا. (۳۷) راضی عقده، «زوایا حماة»، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، ج ۳۱، ش ۱ـ۲ (۱۹۸۱). (۳۸) رشیدالدین فضل اللّه، کتاب تاریخ مبارک غازانی: داستان غازانخان، چاپ کارل یان، لندن ۱۳۵۸/۱۹۴۰. (۳۹) سعاد ماهر سعد، مساجد مصر و اولیاؤ‌ها الصالحون، ج ۱، (قاهره ۱۹۷۱). (۴۰) مصلح بن عبداللّه سعدی، متن کامل دیوان شیخ اجل سعدی شیرازی، چاپ مظاهر مصفا، تهران ۱۳۴۰ش. (۴۱) محمدعلی سلطانی، «زاویه و رباط در غرب آفریقا و گسترش اسلام»، وقف: میراث جاویدان، سال ۳، ش ۳ و ۴ (پاییز و زمستان ۱۳۷۴). (۴۲) محمد بن حسین سلمی، کتاب طبقات الصوفیة، چاپ یوهانس پدرسن، لیدن ۱۹۶۰. (۴۳) محمد بن عبدالجلیل سمرقندی، قندیّه، در قندیّه و سمریّه، چاپ ایرج افشار، تهران: مؤسسه فرهنگی جهانگیری، ۱۳۶۷ش. (۴۴) سمعانی، الأنساب. (۴۵) عمر بن محمد سهروردی، کتاب عوارف المعارف، بیروت ۱۴۰۳/۱۹۸۳. (۴۶) فرید محمود شافعی، العمارة العربیة الاسلامیة: ماضی‌ها و حاضر‌ها و مستقبلها، ریاض ۱۴۰۲/۱۹۸۲. (۴۷) زین العابدین بن اسکندر شیروانی، حدائق السیاحة، تهران ۱۳۴۸ش. (۴۸) صفدی، اعیان العصر. (۴۹) محمدراغب طبّاخ، اعلام النبلاء بتاریخ حلب الشهباء، چاپ محمد کمال، حلب ۱۴۰۸ـ۱۴۰۹/ ۱۹۸۸ـ۱۹۸۹. (۵۰) عاصم محمد رزق، خانقاوات الصوفیة فی مصر، قاهره ۱۴۱۷/۱۹۹۷. (۵۱) عبدالحق دهلوی، اخبارالاخیار فی اسرار الابرار، چاپ علیم اشرفخان، تهران ۱۳۸۳ش. (۵۲) عبداللطیف بن روزبهان ثانی، روح الجنان فی سیرةالشیخ روزبهان، در روزبهاننامه، به کوشش محمدتقی دانشپژوه، تهران: انجمن آثار ملی، ۱۳۴۷ش. (۵۳) محمد بن ابراهیم عطار، کتاب تذکرةالاولیاء، چاپ نیکلسون، لیدن ۱۹۰۵ـ۱۹۰۷، چاپ افست تهران. (۵۴) محمد بن جلال الدین غیاث الدین رامپوری، غیاث اللغات، چاپ منصور ثروت، تهران ۱۳۷۵ش. (۵۵) عبدالغافر بن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، انتخاب ابراهیم بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم ۱۳۶۲ش. (۵۶) رحیم فرمنش، احوال و آثار عین القضاة، تهران ۱۳۳۸ش. (۵۷) فرید حجا، «الربط و الخوانق و الزوایا و التکایا فی مدینة حلب»، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، ج ۳۱، ش ۱ـ۲ (۱۹۸۱). (۵۸) ابراهیم فنگ جین یوان، فرهنگ اسلامی و ایرانی در چین، ترجمه محمدجواد امیدوارنیا، تهران: الهدی. (۵۹) عبداللّه بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلی، تهران ۱۳۴۸ش. (۶۰) محسن کیانی، تاریخ خانقاه در ایران، تهران ۱۳۶۹ش. (۶۱) آندره گدار، «گنبدها»، در آثار ایران، اثر آندره گدار و دیگران، ترجمه ابوالحسن سروقد مقدّم، ج ۳، مشهد: بن یاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۷ش. (۶۲) هایده لاله و عمادالدین شیخ الحکمایی، «مقدمهای بر شناخت سلسله مرشدیه و بناهای آن»، در مجموعه مقالات دومین کنگره تاریخ معماری و شهرسازی ایران: ۲۵ـ۲۹ فروردین ماه ۱۳۷۸، ارگ بم کرمان، بهکوشش باقر آیتاللّه زاده شیرازی، ج ۳، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۳۷۹ش. (۶۳) سعید محرابی کرمانی، کتاب تذکرةالاولیاء محرابی کرمانی، یا، مزارات کرمان، چاپ حسین کوهیکرمانی، (تهران) ۱۳۳۰ش. (۶۴) محمد بن منوّر، اسرارالتوحید فی مقامات الشیخ ابیسعید، چاپ محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران ۱۳۶۶ش. (۶۵) محمود بن عثمان، فردوس المرشدیة فی اسرار الصمدیة، به انضمام روایت ملخص آن موسوم به انوار المرشدیة فی اسرارالصمدیة، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۵۸ش. (۶۶) محمدعلی مخلصی، «شهر بسطام و مجموعه تاریخی آن»، اثر، سال ۱، ش۲ـ۴ (۱۳۵۹ش). (۶۷) مدارس و بناهای مذهبی: تکیه، حسینیه، خانقاه، قدمگاه، مدرسه، مصلی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمدی، تهران: سوره مهر، ۱۳۸۱ش. (۶۸) گاسپار مسانا، المعمار الاسلامی فی لیبیا، تعریب علی صادق حسنین، (طرابلس) ۱۳۹۳/۱۹۷۳. (۶۹) محمدمفید بن محمود مستوفی بافقی، جامع مفیدی، چاپ ایرج افشار، تهران ۱۳۴۰ـ۱۳۴۲ش، چاپ افست ۱۳۸۵ش. (۷۰) مصطفی جواد، الربط الصوفیة البغدادیة و اثر‌ها فی الثقافة الاسلامیة، بیروت ۱۴۲۶/۲۰۰۶. (۷۱) مقدسی، احسن التقاسیم فی معرفة الاقالیم. (۷۲) احمد بن علی مَقریزی، مُسَوّدَةُ کتاب المواعظ و الاعتبار فی ذکر الخطط و الآثار، چاپ ایمن فؤاد سید، لندن ۱۴۱۶/۱۹۹۵. (۷۳) مناقب اوحدالدین حامد بن ابیالفخر کرمانی، چاپ بدیعالزمان فروزانفر، تهران: بن گاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۷ش. (۷۴) طاهره نصر، معماری و شهرسازی شیراز: در دوره پهلوی (۱۳۰۰ـ۱۳۵۷ خورشیدی)، تهران ۱۳۸۳ش. (۷۵) خلیق احمد نظامی، تاریخ مشایخ چشت، ج ۱، دهلی ۱۹۸۰. (۷۶) عبدالقادر بن محمد نعیمی دمشقی، الدارس فی تاریخ المدارس، چاپ جعفر حسنی، (قاهره) ۱۹۸۸. (۷۷) یحیی وزیری، التطور العمرانی و التراث المعماری لمدینة القدس الشریف، قاهره ۱۴۲۶/۲۰۰۵. (۷۸) محمدطه ولی، المساجد فی الاسلام، بیروت ۱۴۰۹/۱۹۸۸. (۷۹) محمدموسی هاشمی گلپایگانی، بوی جوی مولیان: ابنیه و آثار تاریخی اسلام در ماوراءالنهر، مترجم: بهرام شادابی، تهران ۱۳۷۹ش. (۸۰) فهمی هویدی، الاسلام فی الصین، کویت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۸۱) موسی بن محمد یونینی، ذیل مرآةالزمان، حیدرآباد، دکن ۱۳۷۴ـ۱۳۸۰/ ۱۹۵۴ـ۱۹۶۱. ۱۰۴ - پانویس
۱۰۵ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ خانقاه»، شماره۶۸۱۹. |